دکتر وحید محمودی
تنظیم: مهندس آرش آبائی
زمستان 1400
همت
گروه فلسفه و انجمن علمی دانشجویی فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه الزهرا، سخنرانی با
عنوان «دیدگاه‌های محیط زیستی موسی ابن میمون» توسط دکتر وحید محمودی روز 24 آذر
1400 برگزار شد. دکتر محمودی که دانش‌آموخته‌ی ادیان و عرفان بوده و دکتری تصوف و
عرفان اسلامی را اخذ نموده است، در هیئت علمی پژوهشکده‌ی تحقیق و توسعه علوم انسانی
(سمت) عضویت دارد.
وی در سخنانش ابتدا به دیدگاه‌های محیط زیستی یهود به‌طور کلی اشاره کرد که در
پایان فصل اول از سِفر پیدایش به این نکته اشاره می‌شود که خداوند فرمود کل آفرینش
«بسیار خوب» است و این نشانه‌ی ارزشمندی کل جهان و محیط زیست آن به طور برابر در
نظر تورات است.
محمودی سپس به معرفی موسی ابن میمون (خاخام مُشه بن مایمون، 1135–1204م.) به عنوان
بزرگترین فقیه یهودی و بررسی آثارش با تاکید بر کتاب دلالت الحائرین (مُورِه
نِووخیم) پرداخت.
در بررسی اندیشه‌های ابن میمون، دکتر محمودی اظهار داشت که کل‌گرایی خداباور، ممکن
است ریشه در مفاهیمی از آرای ابن میمون و قبالا (عرفان یهودی) داشته باشد. عمق
بوم‌شناسانه و دیدگاه‌های (مبنایی) زیست محیطی ابن میمون به تازگی در حال کشف شدن
است.
جوامع یهودی و دیگر جوامع خداباور، اغلب خلقت را نه به عنوان امری «فی نفسه خیر»،
بلکه فقط به مثابه «کار دستی خالق» که نشانگر حکمت خداوند است، ارج می‌نهند. اما
ابن میمون تقدم انسانیت را در چارچوب نظم آفرینش مخصوصاً در تمام اندیشه‌های یهود
به چالش کشید. او ادعا کرد که بین احساسات انسانی و حیوانی برابری کاملی وجود دارد
و معتقد بود که آفرینش به عنوان یک کلِ واحد، تنها بُعدی از وجود است که دارای ارزش
ذاتی است.
ابن میمون در کتاب دلالت الحائرین – که اندیشه‌ی به کمال رسیده‌ی او را بیان می‌کند
- از الگویی کیهانی مشابه نظریه‌ی گایا حمایت می‌کند { فرضیه گایا Gaia یا «مادر
زمین» ادعا می‌کند که سیاره زمین مانند یک درخت، دارای حیات است. این فرضیه در سال
۱۹۶۵ توسط جیمز لاولاک دانشمند انگلیسی مطرح شد}. طبق الگوی گایا، زمین موجودی زنده
و خود-تنظیم است. ابن میمون می‌گوید: بدان که کل آفرینش همانند یک شخص، برخوردار از
قلب و روح است. جهان یک کلِ جاندار است زیرا «واحد، موجود واحدی را آفریده است».
مفاهیم اخلاقی حاصل از این الگو، شگرف است. ابن میمون این عقیده را که نوع بشر هدف
نهایی آفرینش بوده و این‌که وجود سایر موجودات در خدمت تأمین لذت انسان است، رد
کرد.
«و خداوند آن‌چه را ساخته بود دید و همانا بسیار نیک بود» (پیدایش، فصل 1 آیه 31)
واژه‌ی «نیک» در باب اول پیدایش و در پایان فرآیند خلقت، به این معنی است که هر
مخلوقی واجد آن‌چیزی است که فیلسوفان مدرن آن را ارزش ذاتی می‌نامند.
افراد نوع انسانی، و حتی فراتر از آن، سایر انواع در مقایسه با کل [آفرینش] که
موجود و دائم است، هیچ ارزشی والاتری ندارند زیرا استفاده کتاب مقدس از عبارت
«بسیار خوب» برای توصیف کل خلقت، نشان دهنده این ارزش والای «کل» است که بر همه
افراد و انواع برتری دارد. هدف آفرینش (در نظر این فیلسوف یهودی) این بود که هر
آن‌چه که وجودش ممکن است، وجود یابد.
ابن میمون معتقد بود که بالاترین مکاشفه خداوند، حاصل درک تنوع خود آفرینش، یعنی
تمام مخلوقات آن و تمام مناسبت‌های مشترک آنهاست. وی همچنین معتقد بود با بررسی
جهان فراتر از انسان در یکپارچی‌اش، به لحاظ عقلی می‌توان درکی از حقیقت به دست
آورد. او تمایزات بین انسان و سایر حیوانات را به حداقل رساند. با توجه به این
آیه‌ی تورات (پیدایش فصل 1 آیه 28) «و (خداوند) ايشان را برکت داده، فرمود: بارور و
زياد شويد، زمين را پُر سازيد، بر آن تسلط يابيد، و بر ماهيان دريا و پرندگان آسمان
و همه‌ی حيوانات فرمانروايی کنيد»، او می‌آموزد كه توصیه به «تسلط داشتن» در باب
اول سفر پیدایش نه یک دستور و نه یک الزام، بلكه صرفاً توصیف سرشت انسان است، که
عقل ابزاری او، موجب سلطه‌طلبی و تسلطش بر سایر موجودات خواهد شد. تنها تمایز انسان
نسبت به سایر موجودات و منحصر به فرد بودن سرشت انسانی، در توانایی او برای ادراک
امر الهی آشکار می‌شود و این کمال انسانیت است.
علاوه بر این ابن میمون معتقد بود که شاید حیوانات و انسان‌ها در احساس و تصور از
توانایی برابر برخوردار باشند. استدلال او این آیات از تورات هستند:
«گاو یا گوسفند را با نوزادش در يک روز ذبح نکنید» (لاویان، فصل 22 آیه 29)
«اگر آشيانه‌ی پرنده‌ای را روی زمین افتاده ببينيد و يا آشيانه‌ای را روی درختی
ببينيد که پرنده با جوجه‌ها يا تخم‌هايش در داخل آن نشسته است، مادر و جوجه‌هايش را
با هم برنداريد؛ مادر را رها کنيد برود و فقط جوجه-هايش را برداريد.» (تثنیه، فصل
22 آیات 6 و 7)
و بنابر این آیات، توجه به حقوق حیوانات و احساسات آنها یک الزام اخلاقی و دینی
است. برابر دانستن انسان و سایر موجودات طبیعت در نظر این دانشمند یهودی، مبنایی
برای احترام به محیط زیست و رعایت حقوق سایر اجزای جهان آفرینش است.
به‌طور خلاصه و در جمع بندی نهایی می‌توان گفت که عدم پذيرش انسان‌گرايي از جانب
ابن ميمون و دفاع او از يک کيهان‌شناسي کل‌نگر، نقطه آغازي براي هر الهيات
بوم‌شناسانه‌اي است که ريشه در سنت‌هاي کتاب مقدس دارد.
منبع:
https://meeting.alzahra.ac.ir/lt33tzk68vxt
