خیابانی با فرهنگ چند کشور

صبا صراف
زمستان  1389

«اینجا جایی است که همه حساب‌هایمان به اسم «مادام» ثبت می‌شود.» ارمنی‌نشینان خیابان سی تیر در مرکز شهر تهران از خوش‌حساب‌ترین و بهترین مشتری‌های مغازه‌های این خیابان هستند، میوه‌فروش محل دفتر حساب و کتاب مشتری‌هایش پر از اسم «مادام»هایی است که از او نسیه خرید می‌کنند اما می‌گوید اطمینان زیادی به مشتری‌هایش دارد و تا به حال بابت بدحسابی با آنها مشکل پیدا مشکل نکرده است. «مشتری‌هایم هم ارمنی هستند، هم زرتشتی و گاهی هم کلیمی، آدم‌های بسیار محترم، درستکار و صادقی هستند.»
در میانه خیابان جمهوری تهران، زیر پل را چند قدمی به سمت چپ جلوبروید، بین هیاهوها و شلوغی‌ها، ازدحام جمعیت، راننده‌های تاکسی که مسیر خط خود را فریاد می‌زنند و موتورسوارهایی که بدون توجه به حضور آدم‌ها از این سو به آن سو می‌روند، تابلوی بزرگ خیابان «سی تیر» پیاده‌های کنجکاو را به درون کوچه و پس‌کوچه آرام و کن سر و صدای آن می‌کشد. سی تیر، محله معروف به «محله ادیان» قدمتی به اندازه سابقه مشروطه ایران دارد و آرامش آن شاید حکایت اتحاد و با هم بودن آدم‌ها در روزهای پر شور و هیجان تاریخ ایران است. این خیابان را شاید بتوان نقطه آغاز دموکراسی در تهران خواند. شاهد این مدعا، وقتی است که مشروطه شکل گرفت و اولین نماینده اقلیت یهودی از همین محله وارد مجلس مشروطه‌خواهان شد یا همان سی تیر 1332. زمانی که خانه قوام‌السطنه نخست‌وزیر در محاصره مردم درآمد تا کابینه‌اش سقوط کرد. امروز همان خانه تبدیل به موزه آبگینه شده و تابلوی خیابان قوام‌السلطنه سابق جای خود را به خیابان «سی تیر» به مناسبت قیام مردم در این روز، داده است.
مردمانی صادق وصمیمی
خیابان سی تیر، حالا تبدیل به خیابانی تجاری با چند موزه و سفارتخانه شده و بیشتر ساکنان ارمنی و زرتشتی آن از این محل از کشور مهاجرت کرده‌اند. البته هنوز خانه‌هایی مسکونی را می‌شود دید که ساکنانش بیشتر از قدیمی‌های محل هستند. محلی‌های خیابان سی تیر، گرچه از نظر تعداد و مذهب در اقلیت هستند اما اکثریت مردم این محل را تحت تأثیر فرهنگ و رفتار خاص خود قرار داده‌اند. آنها خریدهای خود را از مغازه‌های همان دور و بر انجام می‌دهند. همه افراد این محل از سوپرمارکت، قصابی، رستوران و شیرینی‌فروشی‌های مشترک خرید می‌کنند.
شیرینی‌فروشی محل نوعی شیرینی نازک و کره‌ای دارد که عموما عصرها و برای مشتری‌های ارمنی خود می‌پزد. ب این حال، معاملات ملکی محل می‌گوید که همه مراجعه‌کننده‌هایش از بین اکثریت مسلمان هستند و می‌افزاید که اقلیت زرتشتی و ارمنی کمتر برای اجاره، رهن یاخرید به او مراجعه کرده‌اند. او توضیح می‌دهد: «آنها معاملات ملکی خود را معمولاً بین خود یا افراد معتمد خود انجام می‌دهند و با یکدیگر خرید و فروش می‌کنند.» اما دیگر مغازه‌داران این محل مشتری‌های زیادی از انواع مذهب، ارمنی، زرتشتی و کلیمی دارند، برای همین هم در مقابل در مغازه امیر که قابسازی دراد، بیش از همه تابلوی «گفتار نیک، پندار نیک، کردار نیک» با شکل پیامبر زرتشت به چشم می‌خورد. او می‌گوید: «فروش این تابلو از همه تابلوهایم بیشتر است.» او از مشتری‌هایش بسیار راضی است و تا به حال مشکلی با آنها به‌خاطر تفاوت مذهب به‌وجود نیامده است. وجود دو کلیسا، یک آتشکده زرتشتی و چند مدرسه برای بچه‌های زرتشتی، کلیمی و ارمنی باعث شده تا همچنان خیلی از پیروان این مذاهب را به محل بکشاند. مدرسه و آتشکده زرتشتی «فیروز بهرام» روبه‌روی کلیسای ارامنه «حضرت مریم» در سمت چپ خیابان قرار دارد و کمی پائین‌تر، کلیسای «حضرت پطرس» است و در کوچه‌های پشتی هم «کنیسه» حییم یهودیان را می‌توان دید. سی تیر، محله‌ای شکل گرفته از تمدن و فرهنگ ادیان مختلف است که در کنار هم زندگی می‌کنند و بچه‌هایشان در یک مدرسه درس می‌خوانند.
تفاوت مذهبی برای مردم این محل و بچه‌هایشان تنها یک تفاوت دینی و گاه هم شوخی و کرکری بچه‌های مدرسه است بر سر روزهای تعطیلشان که به عیدها یا تعطیلات مذهبی مربوط می‌شود. «فربد» که زرتشتی است و تمام 12 سال تحصیلی را در کوچه‌های همین محل به مدرسه زرتشتی‌ها رفته، می‌گوید: «در این سال‌های آخر به خاطر مهاجرت و رفتن از این محل، تعداد دانش‌آموزان زرتشتی کمتر شده و همکلاسی‌های مسلمان هم داشته‌ایم. چندتایی هم همکلاسی کلیمی در مدرسه داشتیم، همه با هم خوب بودیم، هیچ‌وقت مشکل خاصی بین بچه‌ها پیش نیامد، فقط تعطیلات مذهبی هر کس که بود، همیشه می‌گفتیم خوش به حالت و سر به سرش می‌گذاشتیم که نوبت ما هم می‌شود. مدرسه در مورد نیامدن به‌خاطر عید یا تعطیلی‌های مذهبی چندان به بچه سخت نمی‌گرفت.»
فربد و دوستانش از دیگر اقلیت‌های مذهبی و مسلمانان، بیشتر در مدرسه یا بیرون از آن با هم هستند و گاهی هم به خانه یکدیگر می‌روند اما رفت و آمدهای خانوادگی ندارند. او می‌گوید: «فکرمی‌کنم بیشتر به خاطر این بود که پیش نیامد یا حرفش زده نمی‌شد ولی خانواده‌هایمان هیچ‌وقت نمی‌گفتند با کسی دوست نشو یا با خانواده‌اش رفت و آمد نکن.»
اما «سپهر» که سه سال درسش تمام شده و سرباز است هم در همان مدرسه زرتشتی درس خوانده هم؛ همکلاسی‌هایی از دیگر اقلیت‌ها داشته است. او می‌گوید: «همکلاسی‌های یهودی‌ام مقیدتر بودند از نظر صحبت و دوستی مشکلی نداشتیم رفت و آمد داشتیم، ولی چیزی که احساس می‌کردم آن‌ها نسبت به فرایض دینی‌شان مقیدتر از بقیه بودند.
افراط در بحث مذهبی ممنوع
شاید جوان‌ترهای محله سی تیر، گاهی در میان بحث‌ها و گفت‌وگوهای مذهبی وارد شوند اما مسن‌ترها و آن‌هایی که سن و سالی ازشان گذشته و کمتر وارد بحث‌های مذهبی می‌شوند، اغلب آنان به جای ورود به بحث پیرامون چنین موضوعاتی ترجیح می‌دهند به مذهب اقلیت‌های دیگر احترام بگذارند و اگر یکدیگر را در خیابان و محل ببینند، همان صحبت‌های دوستانه و احوالپرسی‌های روزمره، بینشان مطرح می‌شود. «آنا» که همسایه‌ها اورا مادام صدا می‌زنند، صاحب یک جوراب‌فروشی است. او با لهجه ارمنی‌اش می‌گوید که دوست ندارد کسی به مذهب یا پیامبران مذهبی کم‌احترامی کند.
آنا درباره‌ی یکی از مشتریانش می‌گوید: «اگر کسی وارد مغازه‌ام شود و حتی درباره مذهب خودش بدگویی کند، در مغازه را باز می‌کنم و به او می‌گویم خواهش می‌کنم از مغازه من بیرون بروید. من اجازه نمی‌دهم در مکانی که مربوط به من هست و در آن حق دارم به هیچ مذهبی حتی اگر مذهب من هم نباشد کم‌احترامی شود.»
آنا به گفته خودش بامسلمان‌ها و زرتشتی‌های این محل که همسایه یا از مشتری‌هایش هستند،تا به حال به مشکلی برخورد نکرده است. او می‌گوید: «البته رفت و آمد زیادی هم با اقلیت‌های مذهبی یا مسلمان‌ها نداشته‌ام اما زرتشتی‌هایی هم که گاهی مشتری‌ام بوده‌اند یا با آنها برخورد داشته‌ام، افراد بسیار خوب و مهربانی بوده‌اند.
اقلیت‌هایی بیش از اکثریت
محله سی تیر تنها یک محله معمولی از آدم‌ها، مغازه‌ها و کوچه‌ها نیست، بلکه شاید از همان ابتدا محله‌ای جذاب و دیدنی هم برای اهالی تهران و هم برای توریست‌هایی باشد که برای دیدن موزه‌ها، سفارتخانه‌ها یا دیدن کافه‌ها و رستوران‌های قدیمی، راهشان بهخیابان سی تیر رسیده است. اما اینجا مهم‌تر از همه دیدنی‌ها، مردمانی هستند که از سادگی ظاهر و رفتارهای مودب و صادقانه‌شان به راحتی می‌توان تشخیص داد که تنها به این محله تعلق دارند، مردمانی که با مذاهب و عقاید مختلف و مجموعه‌ای از مراکز مذهبی متعلق به خود که همه در یک آدرس مشترک و یک خیابان جمع شده‌اند، خیابان سی تیر.