مژده صیونیت
اردیبهشت
1380
اشاره:
مقاله حاضر یك تحقیق كتابخانهی در مورد مقیسة آلفابتیك زبانهی سامی است. تاریخ
خط و پدیدة ابداع آن یكی از شگفتآورترین و پیچیدهترین اختراعات بشر به شمار
میرود به عقیده اكثر محققان پیدیش الفبا و خط حدود زیادی مدیون قوم سامی است.
تقریباً تمام خطهی جهان از انشعابات خطهی سامی سرچشمه گرفتهاند. پرداختن به
تاریخ پیدیش الفبا و خطهی جهان موضوع بسیار گسترده و پیچیدهی است كه ذكر تمامی
جزئیات آن در این مقوله امكانپذیر نیست. در این تحقیق سعی شده مطالب مهم در مورد
تاریخ یجاد خطهی سامی به خصوص عبری و عربی در اختیار خوانندگان قرار گیرد.
***
الفبا چگونه بوجود آمد؟
ریشه الفبا و چگونگی بوجود آمدن آن، همواره مورد توجه و كنجكاوی انسان بوده است. در
اسطورهشناسی یونان عقیده بر این است كه الفبا و خط نوشتاری برای اولین بار از
«فینیقیه» به «یونان» آورده شد. این الفبا را یونانیها پذیرفتند و رفته رفته
پیشرفتهیی در آن به وجود آوردند. بعدها نیز یونانیها ابراز داشتند كه فینیقیها
هنر خط و نوشتن را از مصریها فرا گرفته بودند.
كتیبههی كنعانیهی اولیه و خط میخی كنعانیها
دورة جدید تحقیقات در مورد ریشه الفبا در سال 1905 م. آغاز گردید. این تحقیقات پس
از كشف كتیبههی سینییهی اولیه توسط «میرفلیندرز پتری» در شبه جزیره سینا آغاز
شد. آنچه كشف شده بود آثار عكسدار و تصاویر ناشناختهی بود كه حدوداً به اواسط
هزارة دوم قبل از میلاد مسیح مربوط میشد. اولین اقدامات برای بررسی و شناسیی این
متون تصویری، 12 سال بعد توسط «میرآلن گاردینر» انجام گرفت و معانی بسیاری از این
لغات تصویری ناشناخته آشكار شد. دقیقترین مطالعات در این مورد توسط شخصی به نام
«و.ف.آلبریت» صورت گرفت كه عقیده داشت الفبی آن زمان را 27 حرف تشكیل میداده و
میتوان 23 حرف آن را در كتیبههی تصویری یافت. «سر آلن گاردینر» موفــق شد در این
كتیبهها مشخص كند كه تصاویر چه حروفی را نشان میدهند. به طور مثال تصویر چوب دستی
به جی حرف «لامد» (در عبری) یا «لام» (در فارسی)، تصویر خانه برای حروف «بیت» ( در
عبری) یا «ب» (در فارسی ) تصویر چشم به جی حرف «عین» (در عبری) یا «عین» (در
فارسی)، تصویر چوبدستی به جی حرف «لامد» (در عبری) یا «لام» (در فارسی) و
بالاخره علامت (+) «به علاوه» به جی حرف «تاو» (در عبری) یا «ت» (در فارسی) به كار
میرفته است. به این ترتیب مجموع این تصاویر، این حروف را تشكیل میدادند:
(لامد- بیت- عین- لامد- تاو) = [در فارسی: لام – ب – عین- لام- ت] و این حروف
كلمهی را تشكیل میدادند كه به معنی «الهه» یا «ربهالنوع» بود.
دستنوشته هی فلسطینیان اولیه
چندین دهه تصور میشد كه كارگران یا بردههی سامی غربی، در اثر ارتباط هر روزه
با حروف تصویری مصریهی باستان، توانستند اولین نمونههی الفبی نوشتاری را ابداع
كنند. به هر حال، در برخی مكانها در فلسطین چندین اثر نوشتاری و تصویری مشابه یافت
شد. قدمت اكثر آنها به بعد از آثار «سینییهی اولیه» مربوط میشود. ولی مشخص شده
كه این كتیبههی تصویری زودتر از دستنوشتههی سینییهی اولیه به وجود آمده
است. اولین دستنوشتهها كه به حروف نوشتاری نزدیك هستند مربوط به اواخر عصر «برنز»
تا اویل عصر «آهن» هستند كه به حروف بسیار ابتدیی تبدیل شده است. این حروف نوشتاری كه الفبی كنعانیهی اولیه نامیده میشود در شكل شماره 1 مشخص
است.
اسامی و ترتیب پیدیش الفباهی اولیه ارائه شده به این شرح است:
1- حروف الفبی كنعانیهی اولیه
الف- فلسطینی قدیم (قرن 17 تا 12 قبل از میلاد)
ب – سینیی اولیه ( قرن 15 قبل از میلاد)
2- متون كنعانی به خط میخی
الف – یوگاریتی (مربوط به قرن 14 و 13 قبل از میلاد)
ب – فلسطینی ( قرن 13 و 12 قبل از میلاد)
اولین دستنوشتهها كه به حروف نوشتاری نزدیك هستند مربوط به اواخر عصر «برنز» تا
اویل عصر «آهن» هستند
به نظر میرسد الفبی كنعانیهی اولیه تقلیدی از بعضی حروف تصویری مصر باستان باشد
(چیزی شبیه خط هیروگلیف مصریهی قدیم). ابتدا بعضی از جمعیتهی كنعانی، روش نوشتن
را از حروف میخی « اكدیها» یاد گرفتند ومثل خود آنها حروف را روی لوحهی گلی
مینوشتند یا حكاكی میكردند كه رفته رفته آن را به الفبی جدیدتری تبدیل كردند. خط
میخی «اكدی»ها در اواخر هزارة دوم به منظور مكاتبات بینالمللی بین فرعون مصر و
فرستادههیش در فلسطین به كار میرفت. استفاده از این حروف میخی فقط به بخش شمالی
كنعان محدود نمیشد. نوشتههیی به این خط در سه بخش دیگر از فلسطین یافت شده است.
اما تا آنجیی كه ما میدانیم الفبی میخی تا اویل عصر آهن
(قرن 12 قبل از میلاد) استفاده میشد و پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفت.
پس از آن بود كه دستخط معروف به خط كنعانیهی اولیه منبع اصلی تمام متون نوشتاری
شد و بعدها در تمام دنیی باستان گسترش یافت. در قرن 13 قبل از میلاد شاخة الفبی
«عربی اولیه» از این حروف الفبا منشعب شد. این حروف «عربی اولیه» پدر تمام خطوطی
است كه در آثار باستانی بخش جنوبی سرزمینهی عربی و نوشتههی اتیوپیها به چشم
میخورد.
به هر حال اصلیترین شاخة نوشتاری كه از حروف و خط كنعانیهی اولیه منشعب میشود،
خط «فینیقی»ها است كه در نهیت حروف زبان عبری و آرامی باستانی درست مثل الفبی
یونانی از تغییر و تحول در همین خط «فینیقی»ها متولد شدند. در نمودار شماره یك این
انشعابات مشخص شدهاند.
كتیبههی الفبیی و حروف الفبی ابتدیی
حروف الفبا در دوران اولیه تولد خط با آنچه امروزه (به خصوص در مورد حروف
الفباهی منشعب شده از لاتین) در اذهان است، تفاوتهیی دارد. امروزه در میان مردم
كشورهی اروپیی و آمریكیی و ... (لاتین زبانها) وقتی از سخن از الفبا به میان
میید، تصویر فهرستی از حروف صدادار و بیصدا به ذهن خطور میكند. اما در آن زمان،
الفبا به تعدادی حروف بیصدا اطلاق میشد. تعداد این حروف حدوداً بین 20 تا 30 حرف
بود كه در ترتیبی ثابت پشت سر هم قرار میگرفتند و هر یك به تنهیی ارزش خاصی
نداشتند. تا آنجا كه تا به امروز فهمیدهیم الفبی ابتدیی شامل حروف بیصدا بوده
كه حركاتی به آنها اضافه میشده تا بتوان حروف بیصدا را تلفظ كرد. افزودن حركات
(مثل –َ - -ُ - -ِ – و ... ) به حروف بیصدا قدمی بسیار مهم و اساسی در خواندن حروف
محسوب میشده است.
كتیبههی فینیقی ها
الفبی كنعانیهی اولیه و الفبی میخی ( مثل عربی جنوبی و شمالی و كلاسیك) از
27 تا 30 حرف تشكیل میشدند.
نوشتههی كنعانیهی اولیه به صورت افقی یا به صورت عمودی بود و یا مانند آنچه كه
در بیشتر مكتوبات آنها دیده میشود، سبك نگارش یك خط از راست به چپ و خط دیگر از چپ
به راست بودهاست. این روش در زبان لاتین Boustrophedon خوانده میشود. در قرن 11
قبل از میلاد، با رواج یافتن حروف نوشتاری، روش نگارش از سمت راست به چپ بیشتر مورد
استفاده قرار گرفت و حروف الفبا (حروف بیصدا) به 22 حرف كاهش یافت. خط كنعانیهی
اولیه نیز تغییراتی كرد و به خط «فینیقی»ها تبدیل شد و این خط رواج بیشتری یافت. به
نظر میرسد كه الفبی فینیقیها شامل 22 حرف بیصدا بوده است. اما الفبی عبری و
آرامی بسیار كاملتر از زبان فینیقیها بوده است. وقتی كه عبرانیها و آرامیها با
خط فینیقیها آشنا و متوجه شدند كه با استفاده از این خط نمیتوانند تمام حروف را
بنویسند، با یجاد تغییر و تحولاتی، به تكامل این خط كمك كردند.
مردم فینیقیه در سرتاسر دنیی باستان به تجارت میپرداختند. به این ترتیب، خط
فینیقیها و كتیبههی آنها در نقاطی از جهان مثل سرزمینهی اطراف خلیجفارس و
اسپانیا یافت شده است. اما بیشتر این دستنوشتهها در فینیقیه و قبرس وجود داشته
است. رفته رفته این خط به شمال آفریقا نیز گسترش یافت.
ارتباط زبانهی عبری و عربی
زبانهی عربی و عبری مانند دو زبان برادر هستند كه به خانوادة زبانهی سامی
وابستگی دارند. زبانهی سامی به تمام زبانهیی كه از زمانهی بسیار قدیم در جنوب
غربی آسیا و شمال شرقی آفریقا ریج بوده، اطلاق میشود. امروزه بخشی از این زبانها
از بین رفته و بخش دیگر هنوز باقی مانده است.
پیوندهی استوار و محكمی در میان تمام زبانهی سامی از نظر حروف، حركات، اصول
تجزیه و تركیب جملات وجود دارد.
محققان بر این عقیدهاند كه تمام زبانهی سامی از یك زبان واحد سرچشمه گرفتهاند
كه میتوان آن را زبان سامی مادر نامید.
اقوام سامی مثل اكدیان، بابلیان، آشوریان، كنعانیان، آرامیان، عبرانیان، اموریان،
اعراب و غیره از زمانهی بسیار دور در منطقه خاورمیانه سكونت گزیدند. هر یك از این
اقوام با زبانی سخن میگفتند كه با وجود شباهتهی فراوان، با یكدیگر اختلافاتی
داشتند. به این ترتیب این موضوع ثابت میكند زمانی كه تمام این اقوام به یك زبان
صحبت میكردند، به دوران بسیار دور و شید حتی ماقبل تاریخ مربوط میشود. دامنه
پیوستگی زبانهی سامی با یكدیگر كمتر از ارتباط زبانهی لاتین نیست، ب این تفاوت
كه تاریخ انشعاب زبانهی لاتین از چند صد سال پیش تجاوز نمیكند. به باور محققان،
برخی خصوصیات ثابت و مشترك بین زبانهی سامی وجود دارد كه بیشك از زبان سامی مادر
به ارث رسیده و همین خصوصیات با گذشت هزاران سال مانع از جدیی این زبانها با
یكدیگر شده است.
مشخصات زبانهی سامی
1- زبانهی سامی فقط بر حروف تكیه دارند و حركات كه در لاتین همان حروف صدادار
(Voyelles) یا (Vowels) هستند، در این زبانها امر ثانوی شمرده میشود. (مثلا –َ ،
ـُ ، -ِ و ... ) مانند زبان فارسی در زبانهی سامی نیز حركات محسوب میشوند، در
صورتی كه در زبانهی لاتین حركات وجود ندارند و این صداها و حركات در حروف
میگنجند: مثل e , o, I و...
به این ترتیب میبینیم كه سامیان، حركات را با علاماتی كه بالا و یا زیر حرف
میگذارند، نشان میدهند. در حالی كه آریییها آن را با حروف متمیز میكنند.
2- در زبانهی سامی فعل نقش بسیار مهم دارد: نمیه و اسمها متوجه فعل هستند و فعل
محور كلمات است.
3- در زبانهی سامی مشتق شدن افعال و اكثر اسمها برحسب اوزان قیاسی ثابت و
متشابهی میباشد كه این امر باعث غنی فراوان این زبانها شده است.
طبقهبندی زبانهی سامی:
دانشمندان معمولاً زبانهی سامی را به سه گروه تقسیم میكنند:
1- زبانهی خاوری كه عبارتند از اكدی – بابلی و آشوری.
2- زبانهی باختری كه عبارتند از كنعانی – عبری – آرامی با لهجههیشان.
3- زبانهی جنوبی كه عبارتند از زبان عربی با تمام لهجههیش و زبان حبشی.
شاخه شاخه شدن الفبا
1- خط سامی جنوبی در جنوب شبه جزیره عرب انتشار یافت و از دریی سرخ به حبشه رسید و
پس از آن بین قبیل جزیرهالعرب منتشر شد و خطوط دیگری از آن زاده شد. از این خط جز
قلم حبشی چیز دیگری باقی نمانده است.
2- خط فینیقی باستان كه خط فینیقی جدید از آن متولد شده و با برخی تغییرات به شمال
آفریقا و سواحل دریی مدیترانه انتقال یافته است.
قلم یبری (اسپانیی قدیم) از آن به وجود آمده و همة خطوط دیگری كه از آن زاده شده
از بین رفته است. بسیاری از شرقشناسان بر این باورند كه الفبی یونانی كه ما در
همه خطوط غربی است نیز از خط فینیقی اقتباس شده است.
3- خط عبری باستان كه از آن خطهی موآبی، آدومی، عمونی و سامری زاده شده و از آنها
به غیر از مقدار بسیار اندكی از خط سامری، اثری باقی نمانده است.
4- خط آرامی كه اكثر خطوط جهان از آن زاده شده و شید ریشه تمام خطوط جهان است.
خط
عبری
عبرانیها، خط و ارزشهی فرهنگی كنعانیان را در قرن 11 یا 12 قبل از میلاد
مسیح به میان خود نفوذ دادند. آنها تا قرن نهم ق.م از خط ریج فینیقیها استفاده
میكردند ت این كه رفته رفته خط ملی خود را ابداع كردند.
كتیبههی سنگی به خط عبری باستانی كه پیش از اسارت عبرانیها در بابل (قرن ششم قبل
از میلاد) از آنان به یادگار مانده در مقیسه با آثار دیگر ادبی آنها آسیب كمتری
دیده است. از این كتیبهها میتوان به كتیبه سالنامهی یافت شده در «گِهزر»
(Gezer) متعلق به قرن دهم قبل از میلاد و نوشتههی «غار سیلوآمی» در اطراف
بیتالمقدس متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد اشاره كرد.
خط عبری باستان پس از دوران اسارت آنها نیز در روی سكههی قدیمی به یادگار مانده
است.
خط عربی جوانترین شاخة خط الفبیی سامی به شمار میرود. این خط كمی پیش از ظهور
اسلام مورد استفاده قرار میگرفت. قدیمیترین نوشتة آن متعلق به كتیبه امالجمال
(قرن 6 میلادی) است.
***
اكنون میتوان به ارتباط زبانهی سامی از نظر تاریخی پی برد. امروزه نیز
زبانهی عبری و عربی، گرچه در شكل و قیافه حروف الفبیی شباهت نزدیكی ندارند، ولی
در تلفظ، ریشة افعال و لغات، معنی و مفهوم كلمات، طرز جملهبندی و شیوه استفاده از
ضمیر بسیار شبیه به هم هستند.
منابع:
1- دیرهالمعارف Judaica بخش مربوط به پیدیش الفبی عبری
2- تاریخ خطهی جهان و سیر تحولات آنها از آغاز تا امروز نوشته فردریش یوهانس
3- پیدیش الفبا نوشته مطران اندراوس صنا (رئیس انجمن زبانهی سیرمانی در عراق)
ترجمه: علی محدث
4- A story of writing نوشته I.J.A Gelb
5- The Origin of the writing and our alphabet نوشته S.Mercer
6- دیرهالمعارف Britanica بخشهی مربوط به الفبا
* طراحی مجدد نمودارها: الهام آبائی
