نشریه احوا مرداد 1388
از دورترين ايام تاريخ ايران تاكنون، يهوديان همواره در ايران حضور داشته‌اند. با
اينكه به لحاظ جمعيتي همواره جمعيت ايرانيان يهودي نسبت به ساير هموطنان خود رقمي
ناچيز بوده است، اما همين حضور و ادامه زندگي مشترك قبل و بعد از ظهور اسلام،
نشانه‌هايي گويا از فرهنگ و تمدن يهودي است. با همه اُفت و خيزها و نگراني‌هاي پيدا
و پنهان كه در مورد زندگي اقليت‌هاي ديني در ايران مي‌توان يادآور شد، هيچ نشانه اي
از نسل كشي يهوديان به سبك كشورهاي اروپايي در قرون مختلف در تاريخ و فرهنگ
ايرانيان يافت نمي‌شود.
در عصر صفويه، اشتغال به بسياري از حرفه‌ها براي يهوديان ممنوع بوده و مخصوصاً در
دوران شاه عباس، مشاغلي كه يهوديان مي‌توانستند آنها را انتخاب كنند، در ليستي بدين
شرح اعلام شده بود: "نخ تابي، پيله‌وري، زرگري، فعله‌گري، بقچه‌كشي، دوره‌گردي."
لذا يهوديان از فعاليت در بسياري از فعاليت‌هاي اقتصادي باز داشته شده و در حاشيه
فعاليت‌هاي جاري قرار مي‌گرفتند. ولي در كردستان يهوديان عموماً در كشاورزي و خدمات
جنبي آن اشتغال داشته و منشأ اثر بودند. البته اين محدوديت‌ها هرگز نتوانست يهوديان
را حتي به صورت پنهاني از فعاليت در زمينه‌هاي ديگر باز دارد.
گزارش جالبي از آمار كليميان شيراز در اواخر دوران قاجار كم و بيش نسبت اشتغال
يهوديان را در شهرهاي ديگر نشان مي دهد. از جمعيت 10 هزار نفري كليمي هاي شيراز 5
نفر طبيب، 4 نفر داروساز، 10 نفر ملا، 150 نفر زرگر، 50 نفر تاجر، 10 درصد جمعيت
مطرب (در معني امروز، مجريان مراسم شادي مذهبي و هنرمند)، سه درصد عرقيات فروش
(توليد و توزيع) و نزديك به 200 نفر صرّاف و بازاري و بقيه پيله‌ور بودند. البته
اين تركيب اشتغال بعد از دوران صفويه است، وگرنه در عصر صفوي شرايط نامساعد بوده و
سخت‌گيري‌ها چنان بود كه تأثير آن تا اواخر قرن نوزدهم بر جاي مانده است.
پيداست در چنين شرايطي يهوديان جز آنكه در حاشيه فعاليت هاي اقتصادي بمانند،
چاره‌اي نداشتند. اعمال اين التزام و شبيه به آن تا انقلاب مشروطيت و حتي پس از آن،
كم و بيش وجود داشته است. اما ارتباط با اروپاييان و تأثير آن بر شرايط اقتصادي
ايران و كم توان شدن ديكتاتوري شاهي و توسعه فعاليت‌هاي اقتصادي و تنوع مشاغل در
150 سال اخير، ارتباط يهوديان را با ساير اقشار ايران گسترش داد. بنابراين نقش
كليميان ايران بعد از اين دوره در بررسي تحولات اقتصادي ايران قابل توجه بوده است.
به عنوان نمونه، در دوران اخير تعداد پزشكان يهودي، خواه پزشكان درس خوانده و يا
تجربي، به نسبت جمعيت بسيار بيشتر از سايرين بوده است. در همدان، تويسركان، اصفهان،
شيراز و تهران حرفه پزشكي در خانواده‌هاي يهودي تقريباً موروثي بوده است.
اما در زمينه بانكداري، بانكداري يكي از عناصر توسعه اقتصادي است كه فعاليت آن از
سال 646 قبل از ميلاد در بابل آغاز شد و از بانك‌هاي معروف آن زمان بانك «اجي‌بي و
پسران» در بابل بود كه از قرن هفتم قبل از ميلاد داير شد. خانواده اجي‌بي داراي
اصالت يهودي بودند و بنيانگذار بانك شخصي به نام «يعقوب» بوده‌اند.
تشكيل بانك «اجي‌بي و پسران» را به حدود يك صد سال قبل از فتح بابل به دست كورش
كبير تخمين مي‌زنند و طبق اسناد و مداركي كه در كاوش‌هاي باستاني بابل به دست آمده،
اين بانك بسيار معتبر بوده و سرمايه آن در راه خانه‌سازي، كشاورزي، كشتي‌هاي مخصوص
حمل مال‌التجاره، اعمال مربوط به حساب‌هاي جاري و استفاده از چك به كار مي‌رفته
است.
كورش كبير هنگام فتح بابل سرمايه‌اي به نام كمبوجيه فرزندش كه حكمران بابل بود، در
اين بانك گذاشت.
در عصر حاضر و قبل از تأسيس بانك شاهي به وسيله انگليسي‌ها و اعلام تأسيس بانك ملي
ايران، يهوديان در شهرهاي مختلف در تجارت پول و صرّافي، فعاليت‌هاي سازمان يافته‌اي
را شروع كرده بودند و حتي نام فاميل خانواده‌هايي به حسب موقعيت شغلي "بانكي" بود.
در سال 1303 شمسي، خانواده «حاجي العازار بابازاده»، اجازه تأسيس بانك "رهني و
كارگشايي" را به نام «آشر بابازاده» از وزارت صنايع مستظرفه دريافت كردند. در جواز
فعاليت اين بانك، وام دهي در مقابل رهن و وام‌هاي كارگشايي ذكر شده بود. در همين
دوران، برادران «دردشتي»، «حاجي شموييل» و «گئولا» در كنار محله سنتي كليميان تهران
(محله عودلاجان) و «حاجي رخميم» و «حاجي اسحاق فهميان» و سپس «ميرزا خداداد بانكي»،
مؤسسات پولي و بانكي مشابه به ثبت رساندند كه البته بعد از سال 1307 و تشكيل بانك
كارگشايي، جواز تمام اين مؤسسات باطل شد. البته در دوران جديد بانكداري نيز يهوديان
ايران در زمينه مديريت مالي و سرمايه‌گذاري فعال و سرشناس بوده‌اند. براي مثال،
برابر اطلاعات موجود، در سال 1959 بيش از 100 نفر از كليميان در بانك‌هاي مختلف سمت
مديريت و يا كارشناس داشته‌اند. در سال‌هاي بعد از 1325 نيز نقش خانواده القانايان
در تأسيس بانك توسعه صنعتي ايران مؤثر بوده و عمده سهام آزاد آن در موقع تأسيس،
توسط آنها سرمايه‌گذاري شده بود.
در زمينه تجارت سنتي و مدرن فرش، يهوديان از ابتدا تا سال‌هاي اخير نقش مؤثر و
تعيين كننده‌اي داشته‌اند. آنها نه تنها در تجارت، بلكه در طرح نقشه و بافت قالي
مهارت خاصي داشتند، تا آنجا كه نوعي گره و بافت در فرش‌هاي اصفهان و كاشان به فرش "
كليمي بافت" مشهور بوده است. حتي تجار ايراني يهودي در هامبورگ، زوريخ، لندن، پاريس
و آمريكا هنوز هم سرشناس‌ترين متخصصان و فروشندگان فرش دستباف ايران به شمار
مي‌روند.
بديهي است، فعاليت هاي اقتصادي كليميان ايران چون ساير ايرانيان تابع شرايط زمان و
امكانات موجود و سياست دولت‌ها و نهادهاي حاكم وقت بوده است. ولي در هر موقعيتي،
نگاه يهوديان به اقتصاد ايران، عمدتاً نگاهي وطن‌پرستانه و با عشق به خدمت به ملت
ايران بوده است. اين امر اولاً ناشي از سعه صدر، فرهنگ غني و باور صادقانه مسلمانان
هموطن به زندگي مشترك همه اقوام و اديان ساكن سرزمين ايران و ثانياً، وابسته به
استعداد و علاقه و پايبندي يهوديان ايران به سرنوشت مشترك با هموطنان خود مي‌باشد.
