ارديبهشت 84
راميار بهزادي
مكتب
هنر موسيقي در قوم يهود را ميتوان به جرأت يكي از اصيلترين موسيقيهاي قومي ديني
در كل تاريخ جهان شمرد كه مباني و ساختار آن هنوز حفظ گرديده و دخل و تصرفي در آن
به وقوع نپيوسته است.
در ربع قرن گذشته كاوشها و تحقيقات بسياري در زمينه موسيقي يهود صورت گرفته كه تاكنون نيز ادامه دارد. به طوري كه روز به روز دريچه جديدي از موسيقي يهود توسط محققان و موسيقيدانان به روي جهانيان باز ميشود و جامعه بشري را به سوي ناشناختههاي اين موسيقي غني رهنمود ميشود.
البته قدمت تاريخ موسيقي يهود را نميتوان دقيقاً تخمين زد، ولي گروهي از اساتيد موسيقيشناسي دانشگاه موسيقي بنجامين (Benjamin Academi) با همكاري باستانشناسان مركز تحقيقاتي U.L.I.B طي پژوهشهاي باستانشناسي و تحقيقاتي در سال 1976، مقالهاي انتشار دادند كه عمر پيدايش موسيقي يهود و بنياسرائيل را در حدود 4800 سال تخمين زدند. البته نميتوان به جرأت به صحت اين فرضيه راي داد، چون گروههاي تحقيقاتي ديگري نيز بررسيهايي انجام داده و تئوري ديگري را در اين مورد بيان كردهاند.
البته با وجود اين فرضيه هاي گوناگون به اثبات رسيده كه موسيقي يهود نيز چون موسيقي يونان باستان يكي از پايههاي موسيقي جهان بوده و در شكلگيري آن نقش به سزايي داشته است.
البته لازم به ذكر است كه سرزمين اسرائيل به علت موقعيت جغرافيايي زمان خود با دو كانون علم و هنر بشر آن روزگار يعني تمدن مصر و بينالنهرين (Bet Nahrin) ارتباط تنگاتنگ داشته و اگر بخواهيم صادقانه قضاوت كنيم موسيقي يهود برگرفته و اصلاح شدة موسيقي اين مناطق است، چه از نظر نوايي و چه از نظر تركيبسازي و سازهاي بومي كه اكنون جز كتيبه هايي كه در شهر اور يافت شده هيچگونه سنديتي از موسيقي اين تمدنها در دست نيست.
تمدن بينالنهرين كه طي سالهاي قبل از ميلاد مسيح در آن منطقه سكني داشتهاند نيز قوميتها و حكومتهايي مثل آشور، سومر و بابل را شامل ميشده كه از موسيقي آشور نيز كه يكي از اصيلترين اركان موسيقي بينالنهرين بوده و گويند در زمان حكومت نبوكد نصر Nabkad Nassar به اوج خود رسيده جزء كتيبههايي كه در قبرستانهاي سلطنتي اور به دست آمد مثل مقبره ملكه Shoubad يا Nilkeh كه وضعيت رواج موسيقي را در زمان خود با كندهكاريها نشان دادهاند سندي به دست نيامده و تاريخ اين كندهكاريها به 2000 ق.م برميگردد همچنين در مورد تمدنهاي مصر، سومر و بابل نيز جز همين كتيبهها و روايات سند ديگري وجود ندارد كه علت آن را ميتوان جنگها و اوضاع نابسامان اين حكومتها دانست كه تمدن آنها را يا به نيستي كشانيده است يا اين كه تمدن وقوميت آنها با ديگر تمدنها و قوميتها ادغام شده است و باعث شده هيچ يادگار و هويتي از آن موسيقي به جا نماند. ولي قوم بنياسرائيل به دليل اين كه با اقوام ديگر ادغام نشده و در طي تاريخ بشر براي حفظ آئين و تاريخ و آرمانهاي خود كوشش ميكرده تنها نماينده بازمانده موسيقي آن دوران است.
در كاوشهاي باستانشناسي كه در اورشليم و ديگر نقاط تمدن بنياسرائيل صورت گرفت، تنديس و لوحهايي به دست آمد كه در آن حضرت داويد را در حال نواختن چنگ يا ليرا (Liyra) نشان داده است و همينطور جمع نوازندگاني را كه در جلوي سپاه بعد از جنگ در حال اجراي موسيقي پيروزي كه به آن دبورا Deborah ميگويند ديده ميشود و يا با حمل اجساد شهداي بعد از جنگ به خواندن مرثيه پرداختهاند. اين وضعيت در تمام مناسبتها چه آئيني چه سلطنتي وجود داشته است كه موسيقي خاص مراسم سلطنتي را نيز پسالم (Psalms) ميگفتند.
در تورات و ديگر كتب مقدس چون قرآن كريم اشارات زيادي به صوت خوش حضرت داويد شده كه هنگام خواندن زبور هيچ كس را طاقت ايستادن نبوده و همه از جمله حيوانات به كرنش و سماع در مقابل آن برميخواستهاند. همينطور رواياتي نقل شده كه حضرت داويد خشم شاعول (King Saul) را كه به خاطر رسوخ ارواح خبيثه در روح او بوده با نواختن چنگ از بين برده.
در تورات آمده كه شخصي به نام يوبال (Yubal) پدر نوازنده چنگ شِلِمُو (Chalumeau) موسيقي را ابداع كرده است. همچنين رواياتي نيز از حضرت موسي (ع) در اين رابطه در دست است كه به خاطر گستردگي اين مبحث از آن ميگذريم.
قوم بنياسرائيل به علت اين كه پيكرتراشي و چهرهنگاري در مذهب آنان منع شده بود به موسيقي توجه بسياري داشتند و فرزندان خويش را به تعليم موسيقي تشويق ميكردند.
آمده است كه خداوند به موشه (حضرت موسي (ع)) دستور داد كه به مردم خود سرودي آموزش دهد تا مناسبتهاي مختلف ادا گردد و همين بود كه باعث شد قوم بنياسرائيل براي هرگونه مراسم ديني و مذهبي خود و شرايط گوناگون ديگر سرود خاصي را ابداع كند كه از جمله كهنترين آنها ميتوان به سرود چاه آب – چوپان – آريحا Ariha و .... اشاره كرد و همينطور سرودهايي كه صورت شكوائيه داشتهاند كه هنگامي كه بنياسرائيل در زندانهاي بابل اسير بودهاند آن را ميخواندند.
ارزش موسيقي در آئين يهود به حدي بود كه معبد هخل يا هخال (Hekel) داراي 228 موسيقيدان بود كه كار آنها درمان بيماران و دفع ارواح خبيثه و پيشگوئي بوده و تنها منشاء قدرت آنها از موسيقي بوده است، اين مسئله به ما نشان ميدهد كه در آئين يهود به موسيقي چنين والا نگاه ميشده است. ميگويند كه حضرت داويد با 4000 نوازنده به درگاه خداوند نيايش ميكرده است و اين ارزش به حدي بوده كه حضرت داويد مسئوليت حفظ و اشاعه موسيقي آئيني را به لاويها (Levites) داده بود كه بعدها لاويان به موسيقيدانان مقدسي تبديل شدند.نوعي موسيقي فرقهاي نيز در بنياسرائيل وجود داشته كه متعلق به فرقه راهبان حسيديم (Essenes) بوده كه نوعي مزامير مخصوص شكرگذاري مانند طومارهاي بحرالميت(Dead Sea Scrolls) داشتهاند .
نام سازهاي زيادي از موسيقي بنياسرائيل در دست است كه قدمت آنها به 2000 تا 3000 ق.م ميرسد كه در اينجا به 3 نمونه كه شناختهتر در جهان است اشاره ميكنيم:
نوعي شيپور به نام شوفار (Shofar) كه از شاخ قوچ ساخته شده و آن را به شاخ قوچي كه به جاي اسحق توسط حضرت ابراهيم قرباني شد نسبت ميدهند و ديگري نوعي ترومبپت به نام خستوتسرا (Hazzoarah) و نوعي زنگ كه لباس كاهنان آويزان بود و هنگام حركت به صدا در ميآمد به نام پامون (Paa-mon) .
انواع ديگر سازها :
در پي تحقيقات به دست آمده دو گام يا نوا در موسيقي يهود وجود داشته كه همانند گامهاي موسيقي آئولين Aeoliyan و ديگري چيزي نزديك به گام فيريژين Phirizhiyan كه به خاطر ديرينگي فرهنگ بنياسرائيل، نشان ميدهد كه اين دو گام يا نواي موسيقي يونان باستان از موسيقي عبري ريشه گرفته است، حتي بر همگان ثابت گرديده كه پايهگذار موسيقي كليسائي و كاتوليكي، موسيقي و از مزامير آئين يهود بوده است كه در طي قرنها تغييراتي در آن صورت گرفته و رفته رفته در آئين مسيحيت جاي گرفته است. براي نمونه ميتوان به سرود كليسائي هللويا Hallelouyah اشاره كرد كه ريشه در سرود (هللوياخ Hallelovyakh ) از مزامير داود دارد.
بعد از اسارت يهوديان و جنگها، به خاطر پراكندگي قوم بنياسرائيل در جهان، موسيقي يهود با حفظ هويت خود جاي پاي خود و تأثير خود را در تمام نواحي جغرافيايي كه پراكنده شده بود، گذاشت، كه ميتوان به عنوان نمونه موسيقي شرق و جنوب اروپا و آسياي صغير را قيد كرد كه از همه بارزتر موسيقي بلوك شرق اروپا كه اصطلاحا به موسيقي كِلزِمر
(KLEZMER ) و اصليتر(Yiddish) يديش (فرهنگ و گويش يهوديان اروپاي شرقي) ميگويند نام برد كه خاص موسيقي يهوديان سكني گزيده در اين منطقه است.
همينطور اين تأثير در موسيقي روسيه اتفاق افتاد ولي به علت فشارهاي حكومت تزاري و بعد از آن كمونيستي هميشه از بيان تأثير آن خودداري شد.
موسيقي عرب و شام نيز از عناصر موسيقي يهود اقتباس گرديده است. همانطور كه سعد بن عُدي خليل در كتاب موسيقي عرب كه در قرن 3 هجري قمري نگارش شده و در كتاب شعر و موسيقي ابوتراب رازاني اين مسئله اعلام گرديده است و اين مسئله چنان بارز است كه هر شخصي با گوش كردن به نمونه موسيقي اعراب چه در خاورميانه چه شمال آفريقا ميتواند اين مسئله را درك كند.
موسيقي يهود حتي در طي دو قرن گذشته بر موسيقي آمريكا به خصوص آمريكاي جنوبي (Latin) تأثير شگرفي گذاشته است. نقش يهود در موسيقي ايران نيز بسيار ظريف ولي در عين حال محسوس است هر چند كه تحقيقات زيادي در اين مورد نشده ولي به جرأت گفته ميشود كه يكي از بانيان حفظ موسيقي ايران، ايرانيان يهودي بودهاند و حتي دستگاه چهارگاه را به يهوديان نسبت ميدهند كه به عنوان شكرگذاري به كوروش تقديم شده كه سرودي به روي آن ساخته شده بود.
در پايان اين مقال را جمعبندي ميكنم كه موسيقي دنياي امروز ما چه : كلاسيك چه پاپ ، جاز و ... بخشي از رشد و تكامل خود را مديون به علاقمندي به حفظ و حراست قوم بنياسرائيل از موسيقي ميدانند. چه بسا اگر چنين نبود ما موسيقي جهان را در ابعاد و وضعيت كنوني نميديديم و اين گسترش و علمي شدن آن صورت نميپذيرفت. حتي موسيقيدانان برجستهاي در جهان يهودي بودهاند و در طي سالهاي 1800 م. به بعد حفظ و تكامل موسيقي جهان را به عهده داشتند و قدمهاي بس عظيم برداشتهاند. به عنوان مثال كساني مثل وايزمنVizmann – باخBlokh – بارچ Bruch – مندلسونMendeless on و ... . كه امروزه نواي آنها را در سرتاسر دنيا ميشنويم و نام نوازندگان – آهنگسازان و گروههاي موسيقي و به طور كلي موسيقيدانان يهودي در خط اول فهرست موسيقي دنيا جاي دارد.
يهود از اولين روزگار پيدايش موسيقي، آواي موسيقي را كه حس وفاداري و پاكدامني را به خداوند عرضه ميداشت ارج مينهادند و موسيقي را كه حس پليدي و بتپرستي را در آنها تقويت ميكرد مطرود ميدانستند و از بين ميبردند.
در پايان خاطرنشان ميكنم گستردگي اين موضوع به حدي است كه هيچگاه نميتوان تمام زوايا و ابعاد آن را معرفي كرد و در واقع مقاله فوق پيالهاي از اين درياي بيكران است كه سعي در معرفي آن داشتم.
«آنجا كه كلام از بيان احساسات درميماند و قطع ميشود ...
موسيقي آغاز ميگردد.
