نیوشـا پـایـاب
پاییز 96
آشنایی با مشاهیر یهود جهان دکتر مرتضی معلم
زندگی‌نامه
دكتر مرتضي معلم در سال 1268 شمسی در يك خانواده روحاني كليمي متولد شد و تحصيلات
ابتدايي خود را در مدارس سنتي كليميان و در مدرسه اتحاد تهران ادامه داد، تحصيلات
متوسطه خود را در سال 1290 شمسي در مدرسه سن‌لوئي آغاز كرد و در همين مرحله به زبان
فرانسه آشنايي بيشتري پيدا كرد. دكتر معلم مدت‌ها در مدارس تهران زبان فرانسه تدريس
مي‌كرد و در همين مرحله بود كه اشتياق فراوان براي تدوين فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات
از زبان فارسي به زبان فرانسه در او پيدا شد و با جديت كامل اين شوق را دنبال نمود.
دكتر مرتضي معلم در سال 1298 وارد دانشكده طب شد و در سال 1302 از دانشكده و يا
مدرسه طب فارغ‌التحصيل شد و به كار طبابت پرداخت و به استخدام وزارت بهداري درآمد.
تا سال 1306 در سمت «رئيس صحيه بلاد شرق» بود و پس از آن تا سال 1311 «رئيس قرنطينه
مرز غربي ايران (قصر شيرين)» بود و در اين پست‌ها به خدمتگزاري مشغول بود و در مقام
يك طبيب دلسوز و متعهد به مردم ميهن خود خدمت نمود و پس از آن نيز در تهران و ساير
شهرها به خدمت پزشكي اشتغال داشت ولي در تمام اين مدت يك لحظه از تدوين فرهنگ فارسي
به فرانسه غفلت نمي‌كرد. در سال 1334 از خدمت دولت در وزارت بهداري بازنشسته شد و
مي‌توان گفت از اين تاريخ تا هنگام وفات در مرداد ماه 1358 تمام نيرو و توان و وقـت
خود را به نوشتن اين فرهنگ اختصاص داد.
دكتر مرتضي معلم در نوشتن فرهنگ فارسي به فرانسه از شيوه «فيش‌نويسي1»
استفاده مي‌كرد و انتخاب همين شيوه به او امكان مي‌داد تا در هر فرصتي هر واژه و
اصطلاحي را تكميل نمايد و بر آن اضافه و يا از آن كسر كند، دكتر معلم در سال-هاي
آخر عمر خود با وجود كهولت و ناتواني جسمي كار تصحيح فرهنگ را خود شخصاً به عهده
گرفت و با علاقه و پشتكار در چاپخانه حاضر مي‌شد و يك يك موارد را خود، كنترل و
صحيح مي‌نمود.
دکتر مرتضی معلم، خدمات پزشکی خودرا در تمام نقاط ایران انجام داد در سال ۱۳۰۸ که
بیماری‌های واگیردار در کشورهای همسایه شیوع پیدا کرده بود، در مرز عراق خدمتگزار
بود.
مدت‌ها در بیمارستان مسلولین بوعلی و سایر درمانگاه‌های کشور خدمت کرد و هیچ چیز
بیش از خدمات پزشکی در زندگی او را راضی نمی کرد. او در زندگی‌نامه خود مختصرا
نوشته است: از این که اسم من معلم است، خودم سال‌ها معلم مدارس بوده‌ام، از سال
۱۹۰۷ میلادی معلم مدرسه دوشیزگان شدم، در سال۱۹۱۰میلادی به مدرسه سن لویی رفتم و
مشغول تدریس شدم و تا سال ۱۳۰۲ که دکترای طب گرفتم در واقع تدریس هم می‌کردم.
خدماتش به جامعه یهودی ایران همیشگی و مداوم بود. از بانیان و خدمتگزاران مدرسه
کوروش تهران بود، در کادر بیمارستان کانون خیرخواه (دکتر سپیر) سال‌ها همکاری و
نظارت داشت، مدت‌ها عضو انجمن کلیمیان تهران بود و یکی از مطلع-ترین افراد در امور
شرعی و حقوقی مربوط به یهودیان بود، او به هیچ‌وجه اهل تظاهر وخودنمایی نبود. از او
دو کتاب منتشر شده، یکی اصطلاحات فارسی به زبان فرانسه و دیگری ضرب‌المثل‌های فارسی
به فرانسه. در اواخرسال 1363 چاپ دوم فرهنگ فارسي به فرانسه
مرحوم دكتر مرتضي معلم تجديد چاپ شد.
فرهنگ فارسي به فرانسه دكتر مرتضي معلم را نيز مي‌توان از جمله كامل‌ترين فرهنگ‌هاي
فارسي به فرانسه دانست كه تاكنون منتشر شده، كه در واقع دكتر مرتضي معلم تمام عمر
خود را در تكاپوي نوشتن اين فرهنگ بود و سي سال به طور مداوم روي اين كتاب تلاش
کرد. اين كتاب مورد تائيد همه اساتيد و شرق‌شناساني است كه در كشورهاي مختلف با
زبان فارسي و فرانسه سروكار دارند و همچنين در سال‌هاي اخير مورد توجه مترجمين و
دانشجويان و نويسندگان ايراني قرار گرفته است. چاپ اول فرهنگ فارسي- فرانسه دكتر
معلم در سال 1349 منتشر شد.
دكتر مرتضي معلم درباره انتشار فرهنگ فارسي – فرانسه مي‌گويد:
در نيمه دوم سال 1311
به تهران بازگشتم و چون مي‌دانستم در ديگر شهرها وسايل لازم براي تكميل فرهنگ خود
نخواهم داشت ناچار از قبول خدمت مجدد براي ولايات خودداري كردم و به هر سختي بود به
تكميل فرهنگ خود پرداختم و در نتيجه با كوشش زياد به جاي عمر از دست رفته هزارها
اوراق روي هم انباشته گشت و مبدل به اين فرهنگ شد.
در اواخر سال 1342 دو استاد شرق‌شناس فرانسوي به تهران آمدند و پس از مطالعه اين
فرهنگ چاپ آن را مفيد دانسته و مرا به سوي استاد محمد معين راهنمايي كردند. اين
استاد فرهنگ دوست مرا تشويق و به موسسه انتشارات اميركبير معرفي نمودند و خوشبختانه
اين معرفي مفيد واقع گرديد و كار چاپ اين فرهنگ آغاز شد.
در بخشی از مصاحبه‌ای که سالیان پیش با وی انجام شده، آمده است : «من به جوانان
توصیه می-کنم، هرگز در کار خود مایوس نشوند و دِین خود را نسبت به هموطنان خود ادا
نمایند، جامعه یهــودی ایران باید بیش از پیش در راه موفقیت و پیروزی وطنمان ایران
کوشا باشد. طبقه جوان که امید و آرزوی ما می‌باشند. باید خود را از طریق کسب علم و
دانش برای به دست گرفتن و رهبری آینده جامعه یهودی ایران آماده سازند». آخرین کارش
که به چاپ رسید فرهنگ فارسی به فرانسه است که نتیجه متجاوز از سی سال کار مداوم
دکتر معلم است. دکتر مرتضی معلم در سال ۱۳۵۸در سن نود سالگی چشم از جهان فرو بست
اما خدمات پزشکی و فرهنگ لغاتش هرگز از یاد نخواهد رفت. او
بی‌تردید یکی از مفاخر جامعه‌ی یهودی ایران و جهان است.
یادش گرامی و روانش شاد باد.
1- فیش (Fiche ) واژه‌ای فرانسوی و در زبان فارسی به معنای (برگه)
است و در اصطلاح به معنای برگه‌های یک شکل و یک اندازه‌ای است که چکیده مطالعات و
گزیده تحقیقات در آن یادداشت می‌شود تا بتوان به آسانی و در زمانی کوتاه و با
اسلوبی خاص و منظم از آن بهره گرفت.
