مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
بهار 1402
حضور
کلیمیان در منطقه‌ی بلوار کشاورز
در تاریخ مدون بلدیه‌ی تهران قدیم آمده است که پس از این‌که محدوده‌ی شهر تهران
قدیم از دروازه‌های ارگ تهران فراتر رفت و تهران رفته رفته گسترش یافت، تا قبل از
تصویب طرح تفصیلی شهر تهران و ایجاد مناطق 22 گانه تهران در سال 1346 خورشیدی، شهر
تهران به 5 منطقه تقسیم می‌شد: جنوب، مرکز، شمال، شرق و غرب. شمالی‌ترین قسمت منطقة
مرکزی تهران در آن زمان منتهی می‌شد به کل محور بلوار الیزابت (بلوار کشاورز فعلی)
و امتداد آن بعد از میدان ولیعصر به سمت شرق، کل محور خیابان کریمخان زند تا میدان
25 شهریور (هفتم تیرفعلی).
گفته می‌شود کلیمیان تهران قدیم پس از کوچ از محدوده-ی بازار تهران (منطقه‌ی 12
شهرداری تهران کنونی)، محله‌ی عودلاجان، منطقه‌ی خیابان سیروس و محدوده‌ی بیمارستان
دکتر سَپیر، مدتی در محدوده‌ی اطراف میدان حسن‌آباد (هشت گنبد سابق) و سپس خیابان
شیخ‌هادی زندگی می‌کردند و پس از مدتی به سایر مناطق دیگر تهران آن زمان نقل مکان
کردند. صرف‌نظر از گروه‌هایی که در مناطق شرقی تهران (دروازه دولت، دروازه شمیران،
سعدی شمالی، میدان سپاه، پل‌چوبی، خیابان شریعتی، میدان امام حسین (فوزیه سابق) و
خیابان گرگان) اسکان یافتند، عده‌ای نیز در بخش‌های شمالی منطقه-ی مرکزی تهران، از
جمله کارگر شمالی، جمالزاده‌ی شمالی (جمشیدآباد) و محدوده‌ی مابین میدان ولیعصر و
بیمارستان امام خمینی (هزار تختخوابی) سکنی گزیدند.
پیشینه‌ی احداث کنیسای ابریشمی
پس از گذشت چند سال از اسکان کلیمیان در منتهی‌الیه شمالی منطقه‌ی مرکزی تهران
(تا اوایل دهه‌ی 1340)، جمعیت منطقه از بابت مدرسه و مرکز آموزشی یهودی برای
فرزندانشان و نیز از نظر وجود کنیسا برای انجام فرائض مذهبی خود در فشار قرار
داشتند. از این رو کنیساهای ابریشمی و زرگریان با فاصله‌ی 3 سال در منطقه‌ی مذکور
به اهتمام افراد خیّر آن زمان به نام‌های آقاجان ابریشمی و عبدالله زرگریان، به
همراه بخش مدرسه احداث و پس از مدتی به دو قطب مذهبی و فرهنگی جامعه‌ی کلیمیان در
تهران آن زمان تبدیل شدند.
جهت احداث کنیسای ابریشمی، از اوایل دهه‌ی 1340 خورشیدی جلسات متعددی با حضور افراد
خیراندیش جامعه و اعضای شاخص انجمن کلیمیان وقت تهران برگزار گردید و با تأکید مرجع
مذهبی وقت کلیمیان ایران، حاخام یدیدیا شوفط، در سال 1342 خورشیدی قطعه زمینی به
مساحت تقریبی 1025 متر مربع در خیابان فلسطین شمالی (کاخ شمالی سابق) در محدوده‌ی
بلوار کشاورز خریداری و به احداث ساختمان کنیسای ابریشمی و مجتمع آموزشی مربوط به
آن اختصاص یافت. گفتنی است که خریداری و اهدای زمین مذکور توسط یکی از کلیمیان خیّر
و سرشناس آن زمان به نام آقاجان ابریشمی و تنی چند از دوستان نزدیک و خیراندیش آن
مرحوم انجام گرفت و اعضای مؤسس انجمن فرهنگی صدق با آقاجان ابریشمی در این راه
همکاری تنگاتنگ داشتند.
این افراد عبارت بودند از: دکتر ناصر اخترزاد (عضو هیئت مدیره‌ی اسبق کانون خیرخواه
و بیمارستان دکتر سپیر)، داود بروخیم، مِنَشه پورات، بنیامین شبان، مهدی موسی‌زاده،
حبیب-الله لاوی، عبدالله نِتن‌اِلی و موسی نصیر. البته افراد دیگری نیز جزو خیرین
در احداث مجتمع فرهنگی مذهبی ابریشمی بوده‌اند. پس از تهیه‌ی نقشه‌ی معماری بنا،
حدود 2 سال احداث ساختمان کنیسا و مدرسه به‌طول انجامید و سرانجام در اواسط تابستان
سال 1344 شمسی، ساختمان کنیسا و مدرسه‌ی ابریشمی تهران طی مراسمی افتتاح و مورد
بهره‌برداری مذهبی و فرهنگی قرار گرفت. توضیح این‌که کل هزینه‌‌های ساخت و احداث
مجتمع ابریشمی صرفاً توسط افراد خیر آن زمان به‌ویژه آقاجان ابریشمی و دوستان وی در
انجمن فرهنگی صدق پرداخت شد و انجمن کلیمیان وقت هیچگونه مشارکت مادی در احداث
ساختمان کنیسا و مدرسه نداشت.
آقاجان ابریشمی بنیانگذار کنیسا
شخصیت‌های مرجع در کنیسای ابریشمی
کنیسای ابریشمی از بدو تأسیس تاکنون، چندین مسئول در مدیریت امور مذهبی داشته
است. برخی از شخصیت‌های شاخص و مرجع دینی در دوران مختلف فعالیت این کنیسا عبارتند
از: حاخام یدیدیا شوفط (مرجع فقید کلیمیان ایران)، حاخام عبدالله نتن‌اِلی، مهندس
هوشنگ الیاسیان، مهندس روبرت خالدار، حاخام شموئل مسیح اسرائیلیان، حاخام آرش
تهرانی و حاخام دکتر یونس حمامی لاله‌زار (مرجع دینی کلیمیان ایران). در تمام این
سال‌ها جمعی افراد خیر و فرهنگی به اداره‌ی امور کنیسا مشغول بوده و هستند که ذکر
اسامی همه‌ی آن‌ها خارج از ظرفیت این مقاله است.
بخش‌های مختلف مجتمع
این مجتمع در دو طبقه شامل بخش‌های مختلفی می‌باشد که قسمت‌هایی از آن مربوط به چند
دهه‌ی اول فعالیت این مجموعه بوده و بخش‌هایی نیز از اواخر دهه‌ی 1380 به بعد طراحی
و به‌تدریج به آن افزوده گردیده است. سالن کنیسا با گنجایش تقریبی 500 نفر در
طبقه‌ی دوم، مدرسه (دبیرستان) با نام موسی ابن عمران در طبقه‌ی اول، میقوه‌ی زنانه
«روزا» (محل غسل شرعی بانوان) و میقوه‌ی مردانه (محل غسل آقایان) در طبقه‌ی زیر
همکف واقع است. در طبقه‌ی فوقانی کنیسای اصلی نیز کنیسایی کوچک تحت عنوان «کولِل»
به جهت آموزش‌های دینی و مذهبی نوجوانان و جوانان کلیمی (با مدیریت هاراو یهودا
گرامی) تاسیس گردیده است. در ضلع غربی کنیسا، ساختمانی مجزا در 4 طبقه قرار دارد که
در سال 1355 خریداری و به ساختمان اصلی مجموعه متصل شده و به عنوان مجتمع آموزشی
مورد استفاده قرار گرفته است. در طبقه‌ی سوم این ساختمان نیز یک کنیسای کوچک با
گنجایش حدود 80 نفر قرار دارد. همچنین از ابتدای دهه‌ی 1390 خورشیدی یک تالار برای
استفاده به‌عنوان رستوران و نیز برگزاری جشن‌های مختلف از جمله نامزدی، عروسی و
برمیصوا (جشن تکلیف) با گنجایش حدود 200 نفر در طبقه‌ی زیرهمکف ساختمان کنیسا احداث
گردیده است. همچنین یک آشپزخانه‌ی مدرن و پیشرفته نیز اخیرا در مجاورت سالن کنیسای
اصلی در طبقه‌ی دوم احداث گردیده است که در مراسم مختلف جهت پذیرایی از نمازگزاران
کنیسا از آن استفاده می‌شود.
(ادامه دارد ...)
منابع:
1. محله‌ی کلیمیان تهران، ناصر تکمیل همایون
2. از بلدیه تا شهرداری تهران، محمدرضا حسن بیگی
3. سیر تحولات ادیان مختلف در مشرق زمین، عبدالحسین کیایی دیالمه
4. سایت www.7dorim.com
