ژان پـایـاب
پاییز
89
یهودیان آفریقای جنوبی
آفریقای جنوبی، در قسمت پایین قاره آفریقا، برای معادن طلا و الماسش شهرت دارد.
کیپ تاون اولین شهر آفریقای جنوبی در سال 1652 میلادی توسط هلند، برای افرادی که
بین اروپا و شرق در رفت و آمد بودند و به منظور تهیه گوشت و محصولات تازه برای
اعضای هلندی کمپانی هند شرقی (East India) بنا نهاده شد. در سال 1806 این مستعمره
در اختیار امپراتوری انگلیس قرار گرفت. معادن طلا و الماس، آفریقای جنوبی را از
جامعه‌ای متکی بر کشاورزی به کلان شهری مدرن تبدیل کرد.
از همان ابتدا، یهودیان در توسعه آفریقای جنوبی نقش داشتند. دانشمندان و طراحان
یهودی پرتغالی‌الاصل در اکتشاف واسکو دوگامای کیپ متعلق به گود هوپ در سال 1497 نقش
داشتند. حضور تعدادی از یهودیان غیرمذهبی در میان اولین ساکنان کیپ تاون در سال
1652 علی‌رغم محدودیت مهاجرت غیر مسیحیان، به چشم می‌خورد. اولین شواهد وجود
یهودیان در کیپ تاون به کریسمس سال 1669 باز می‌گردد. در اوایل سال 1800 تنها تعداد
کمی یهودی به عنوان بخشی از کمپانی هند شرقی هلند، وارد آفریقای جنوبی شدند.
در سال 1803 آزادی دینی توسط مستعمره هلند اعطا و در سال 1806 تضمین شد. در میان
اولین انگلیسی‌هایی که به کیپ تاون وارد شدند 20 نفر یهودی وجود داشتند. اولین
اجتماع یهودیان آفریقای جنوبی در سال 1841 وقتی 17 تن به منظور تشکیل مینیان (عسارا
= جمع ده نفره از مردان بالغ یهودی جهت برگزاری مراسم نماز) در خانه بنجامین نوردن،
جمع شده بودند، به‌وجود آمد. هشت سال بعد اولین کنیسه، به‌نام تیک وات ایسرائل در
کیپ تاون تاسیس شد و هنوز پابرجاست. در طول سه دهه بعد، یهودیان مهاجر انگلیس
کنیسه‌ها، گورستان‌ها و دیگر موسسات بشردوستانه را بنا کردند.
ابتدای قرن نوزدهم
مهاجران یهودی از آلمان و هلند در اوائل قرن 19 به دنبال ثروت و تجارت به کیپ
تاون آمدند. برخی از آنها در این سفر عظیم ملحق شدن به بوئرها (مهاجران آفریقایی
زبان هلندی‌الاصل) را انتخاب کردند و برخی هم به رودژیا (زامبیا و زمیباوه کنونی)
سفر کردند. یهودیان شروع به ساخت زیربناهای اقتصادی برای کشاورزان بوئر کردند و در
روستاها و کنار خطوط راه‌آهن ایستگاه‌های کسب راه‌اندازی کردند، که در اندک زمان
تبدیل به مراکز تجاری شد. سیستمی مالی توسط یهودیان برای تامین هزینه پولی صنایع
جدید بنا شد. در دهه 1840 یهودیان، کشتیرانی، ماهیگیری، تجارت ساحلی و کارخانه‌های
شکر را گسترش دادند. همچنین یهودیان در تولید شراب، لباس و فولاد فعال بودند.
بارنی بارناتو
کشف الماس در سال 1867 در کیمبرلی، مدیران اقتصادی و تاجران یهودی را از سراسر
جهان جذب آن‌جا کرد. به‌دلیل شبکه گسترده تجارت یهودی، آنها به سرعت وارد صنعت
الماس و سنگ‌های قیمتی شدند، بسیاری از آنها به سوی شمال و از کیپ تاون به
ژوهانسبورگ رفتند. دو تن از تاجران سرشناس یهودی بارنی بارناتو و سمی مارکس بودند.
بارناتو معادن دی بیرز را برای استخراج الماس تاسیس کرد. در سال 1897 بارناتو در
سفر دریایی به انگلستان، به شکل مرموزی کشته شد.
مارکس به تجارت الماس و معدن وارد شد و بعد از جمع‌آوری ثروت فراوان، توجهش را بر
زمین‌های طلای ویت واتر استند، متمرکز کرد. بعد از آن مارکس به صنعت روی آورد و
منطقه ترنسوال را توسعه داد. او مزارع میوه و جنگل‌کاری کرد، آجرپزی، شیشه، فولاد و
محصولات چرمی را راه‌اندازی کرد. از زغال‌سنگ‌های ترنسوال، بروریز آفریقای جنوبی را
راه‌اندازی کرد. او همچنین در مرز ترنسوال، شهر ویرینگینگ را بنا کرد. او در ملاعام
یهودیت را آموزش داد و به عنوان میانجی بین انگلیس و بوئر، در جنگ میان این دو خدمت
کرد. سرانجام در اولین مجلس به عنوان سناتور در حرکت یهودیان به ژوهانسبورگ باعث شد
جمعیت یهودیان کیپ تاون به تنها چند صد خانواده کاهش پیدا کند، که اغلب با
هم‌کیشانشان رابطه داشتند و در بین خودشان ازدواج می‌کردند. به هر حال بین سال‌های
1880 و 1910 جمعیت یهودیان از 4.000 نفر به 40.000 نفر افزایش پیدا کرد و دلیلش
مهاجرت عبری‌زبانان لیتوانیایی بود. چنین رخدادی تجدید حیات جمعیت یهودی کیپ تاون
را در پی داشت. بسیاری از مهاجران شرق اروپا آداب و رسوم قدیمی را دور ریختند و با
آداب جدید انگلیسی – یهودی سازگاری پیدا کرده و بسیاری از افراد با دست‌فروشی
کارشان را شروع کردند و در نهایت صاحب مغازه شدند.
در مدت جنگ بوئر، یهودیان در هر دو طرف خدمت کردند، ورود یهودیان انگلیسی، به
انگلیس کمک کرد و برخی از بوئرها در مقابل یهودیان پناه داده شدند، در حالی که
دیگران احساس خویشاوندی در برابر آنها داشتند. در سال 1902، انگلیس بر بوئرها چیره
شد و در سال 1910 آنها چهار مستعمره انگلیسی آفریقای جنوبی را تشکیل دادند. انگلیس
به یهودیان موقعیت برابری مانند دیگر سفیدپوستان اعطا کرد و مقامات انگلیسی به
یهودیان مشروعیت دادند.
در پی فاجعه انفجار معدن، یهودیان به صنعتی شدن آفریقای جنوبی سرعت بخشیدند. آنها
در صنایع غذایی، لباس، منسوجات، وسایل منزل، بیمه، مدیریت هتل، تبلیغات و سرگرمی،
فعال شدند. و همچنین سوپرمارکت‌ها، فروشگاه‌های بزرگ و فروشگاه‌های زنجیره‌ای حراجی
را راه‌اندازی کردند.
جامعه یهودیان کیپ تاون موسسه جامعه خود را به نام هیئت معاونان تشکیل دادند و یک
سال بعد هیئت مشابهی برای سرزمین‌های ترنسوال و نیتال تشکیل شد. در سال 1912 این دو
هیئت ادغام شدند و هیئت معاونان یهودی آفریقای جنوبی (SAJBD) را تشکیل دادند.
امروزه SAJBD معرف تمامی موسسات جوامع یهودی و کنیسه‌ها هستند و ارتباط با جوامع
یهودیان پراکنده در سراسر دنیا را مانند دیگر موسسات سیاسی و مذهبی در آفریقای
جنوبی برعهده دارند.
در سال 1903، تلاش‌ها برای توقف مهاجرت صورت گرفت، ولی یهودیان شرقی – اروپایی مجاز
به ورود بودند. بین سال‌های 1920 و 1930، 20.000 یهودی مهاجر، وارد آفریقای جنوبی
شدند.
در 1930 افزایش احساسات ضدیهودی و قدرت گرفتن نازیسم جرقه‌ای برای منع ورود به
آفریقای جنوبی شد، که براساس آن مهاجران یونانی، لتونی، لیتوانی، لهستان، روسیه و
فلسطین از مهاجرت منع شدند. البته صراحتاً گفته نشد که قانون منع ورود برای جلوگیری
از مهاجرت یهودیان بوده است. ولی منع ورود برای آلمان‌ها استثناهایی قائل بود و تا
سال 1936 تعداد 6000 یهودی آلمانی از آلمان نازی به آفریقای جنوبی فرار کردند.
مهاجران جدید آلمانی در شروع جنبش اصلاحات در آفریقای جنوبی که رسماً در سال 1933
توسط خاخامی متولد شده در آمریکا، به راه افتاده بود، نقش داشتند.
همان‌طور که نازیسم در بین آفریقایی‌های هلندی‌‌تبار ستیزه‌جو و ملی‌گرا نفوذ پیدا
می‌کرد، موسسات ضد یهودی شروع به شکل‌گیری کردند. قانون دیگر ضد مهاجرت به نام ضد
بیگانه‌ها، در سال 1937 برای مهاجران یهودی که از آلمان فرار کرده بودند، به تصویب
رسید.
رژیم آپارتاید
با نهادینه کردن دستور جلسه آپارتاید، دیگر ضد یهودی مسئله اساسی نبود. بسیاری
از یهودیان آفریقای جنوبی، اعم از افراد و ارگان‌ها، از حرکت ضد آپارتاید حمایت
کردند. بیشتر یهودیان در حقیقت با رای به حزب مترقی و یا حزب متحد به ضد حزب ملی
آپارتاید رای دادند و با راه‌اندازی سازمان‌های خیریه و شرکت در وقایع 1956 به
فعالیت‌های ضد آپارتاید پرداختند. ولی هیئت معاونین یهودی از بیان نظرات بر علیه
آپارتاید تا 1985 خودداری کردند و بر عقیده بودند که این مسئله یهودیان نیست.
یهودیان آفریقای جنوبی بیش از هر مسأله آپارتاید را درک می‌کردند به طوری که نلسون
ماندلا یکی از رهبران بزرگ ضد آپارتاید، درباره یهودیان در آفریقای جنوبی نوشته
است: «من فهمیده‌ام یهودیان در بسیاری از مسائل مربوط به سیاست و نژادی ذهن بازتری
دارند، شاید به این خاطر که خود آنها در تاریخ قربانی تبعیض بوده‌اند.» وکیل مدافع
ماندلا به اسم ایزی میزلز، یهودی بود.
به خصوص، دانشجویان یهودی شدیداً ضد جنبش‌های آپارتاید بودند. در حقیقت یهودیان
به‌طور وسیعی در بین شهروندان معترض و بازداشت شده سفید ضد آپارتاید جای داشتند.
تعداد زیادی از یهودیان هم در سازمان‌‌هایی از قبیل لژیون اسپرینگ بروک، تکاور مشعل
و کمربند مشکی بودند. این سازمان‌های ضد آپارتاید، معترضان را که فعال (با مشعل در
خیابان‌ها رژه می‌رفتند) و غیرفعال (به آرامی و سیاه‌پوش در گوشه‌ای می‌ایستادند)
بودند، رهبری می‌کردند. دیگر یهودیان به دنبال آموزش، تعلیم و وارد کردن شهروندان
سیاه در جامعه آفریقای جنوبی بودند. یان برهاردت در ژوهانسبورگ زندگی می‌کرد و
اتحاد هنرمندان آفریقای جنوبی که در آن هنرمندان سیاه را آموزش و محافظت می‌کردند
رهبری می‌کرد. در سراسر رژیم آپارتاید، می‌توان یهودیان را در اکثر سازمان‌های
معترض دید.
خشونت در آفریقای جنوبی طی دهه 1970 به مهاجرت دسته‌جمعی شهروندان سفیدپوست
انجامید. یهودیان نیز در این دسته بودند که از آینده خود در این کشور بیم داشتند.
بسیاری از کودکان به خارج برای تحصیل فرستاده شدند و در همان کشور میزبان ماندند.
دو سازمان یهودی در سال 1985 شکل گرفتند، با ایجاد پلی بین جامعه سفید و سیاه سعی
در اصلاحات جامعه‌ی آفریقای جنوبی داشتند. همچنین در سال 1985 هیئت یهودیان آفریقای
جنوبی مصوبه‌ای در رد آپارتاید تصویب کردند.
درصد بالایی از یهودیان طی دوره آپارتاید موفق به کسب مدارج عالی تحصیلی شدند.
مانند بسیاری از شهروندان غیریهودی سفید پوست، - در مقایسه با مجموع جمعیت 23%
سفیدپوست - بیش از 50% از یهودیان در دانشگاه قبول شدند. ده درصد از جمعیت یهودی
مدرک دانشگاهی داشتند و در این مقایسه با مجموع جمعیت، 4% سفیدپوستان را تشکیل
می‌دادند. و در بخش‌های مالی و تجاری حضور داشتند. جمعیت یهودیان در دهه 1970 به
119.000 نفر می‌رسید.
بین سال‌های 1970 تا 1992 بیش از 39.000 نفر آفریقای جنوبی را ترک کردند و طی همین
دوره تقریباً 10.000 یهودی به این کشور وارد شدند.
رژیم بعد از آپارتاید
در سال 1990 با قدرت گرفتن رئیس‌جمهور دی کلرک و تصمیمات او برای کنار گذاشتن
آپارتاید، فصل تازه‌ای برای یهودیان رقم خورد. آنها از فرآیند گفتگو و اولین
انتخابات مردمی در سال 1994 حمایت کامل کردند. اعلامیه جدید حقوق این کشور، آزادی
کامل دینی را در این کشور فراهم ساخت. اگرچه یهودی‌ها از رژیم جدید حمایت می‌کردند
ولی، بسیاری از آنان درباره آینده جامعه‌شان در آفریقای جنوبی نگران بودند. این
نگرانی‌ها شامل آزادی برای اجرائی کردن زندگی یهودی به طور شخصی یا عمومی بود.
در سال 1995، کمیسیون حقیقت و اصلاح به منظور تحقیق در مورد جنایاتی که زیر پرچم
آپارتاید انجام شده بود، تشکیل شد و اولین سازمان یهودی با نام گشر گروه فعالیت‌های
اجتماعی یهودی در ژوهانسبورگ شروع به همکاری کرد.
پیش از شروع نیمه دوم سال 2003 میلادی، جامعه یهودی آفریقا در حال تحول بود و
تقریباً 1800 یهودی هر ساله این کشور را ترک می‌کردند، عمدتاً این امر به علت
نگرانی‌های آنان از جنایات و اوضاع اقتصادی بود. آفریقای جنوبی بیشترین نرخ جنایت
در دنیا را داشت، (ده برابر آمریکا) ساکنین شهرها توسط محوطه الکتریکی با ارتفاع 10
فوت که بالای سیم‌های خاردار نصب شده بود، محاصره شده بودند. گسترش جنایت و در پی
آن مشکلات اقتصادی، به تخلیه مناطق یهودی‌نشین انجامید، بالغین جوان و میانسال که
نگهداری از این جامعه را برعهده داشتند و بسیاری از اعضای سالخورده جامعه که
فرزندانشان آنها را ترک کرده بودند، با افزایش بیماری‌ها و کاهش یارانه‌های خدمات
اجتماعی به مشکل برخوردند.
به هر حال با توجه به پریشانی‌های جمعیتی و اقتصادی جوامع موجود در آفریقا، آنها
همچنان به ادامه حیات خود خوش‌بین بودند.
جامعه ارتودوکس یهودیان آفریقای جنوبی از اواخر نیمه سال 2003میلادی، جمعیت 75.000
تا 80.000 نفره خود را ثابت نگهداشته‌اند.
سازمان‌ها
جمعیت یهودی آفریقای جنوبی به طور عمده در پنج منطقه شهری دیده می‌شود.
ژوهانسبورگ، کیپ‌تاون، پرتوریا، دوربان و پورت الیزابت. این جامعه توسط تعدادی از
سازمان‌ها اداره می‌شود. هیئت معاونین یهودیان آفریقای جنوبی در زمینه‌های سیاسی
نیز فعال است. اتحادیه کنیسه‌های ارتودوکس (UOS) به عنوان چتری برای تمامی
ارتودوکس‌های سراسر کشور عمل می‌کند. دیگر بدنه سازمانی، این جامعه اتحادیه یهودیت
مترقی است که وقایع اصلاحاتی گروه در آفریقای جنوبی را سازمان‌دهی می‌کند. نظام
آموزشی یهودیان توسط هیئت آموزش یهودیان (SABJE) اداره می‌شود و بیش از 80% کودکان
یهودی در این مدارس آموزش می‌بینند..
این جامعه شخصیت‌های یهودی معروفی را برای آفریقای جنوبی تربیت کرده است. هنری
گلاکمن به عنوان تنها عضو یهودی کابینه در سال 1945 خدمت کرد. هری شوآرتز اولین
سفیر یهودی آفریقای جنوبی در آمریکا بود. هلن سوزمن تنها زن حاضر در مجلس برای
چندین سال، همچنین تنها نماینده حزب مترقی آزادیخواه و مخالف سرسخت آپارتاید بود.
جامعه کیپ تاون
یهودیان از ابتدای ساخت کیپ تاون در این شهر زندگی کرده‌اند و جمعیت آنها از 20 نفر
در سال 1820 امروزه به بیش از 17.000 نفر یعنی بیش از 25% جمعیت یهودیان در آفریقا
رسیده است. در سال 1841، جمعیت عبری کیپ تاون یک هفته پس از بنیانگذاری اولین
سرویس ارتودوکس آفریقای جنوبی، توسط 17 تن بنیانگذاری شد. خدمات در خانه‌ی شخصی
(هلمزلی) ارائه می‌شد که امروزه بخشی از مجموعه هتل ماندلا است. هشت سال بعد، اولین
کنیسه در کنار مجلس ساخته شد و خاخام ایساک پالور اولین رهبر روحانی آن شد. در سال
1863 جمعیت به‌حدی رشد کرد که ساختمان جدیدی لازم داشتند و در جایی بنا شد که
امروزه مجموعه موزه یهودیان نامیده می‌شود. در 1905 هنوز ساختمان بزرگ‌تری لازم بود
و کنیسه بزرگ حال‌حاضر (گاردنز شول) در کنار کنیسه قدیمی (شول) ساخته شد. در آن سال
کیپ تاون اولین شهردار یهودی به‌نام هیمن لیبرمن را داشت که رئیس جمعیت هم بود.
خاخام آلفرد بندر در سال 1895 به رهبری کنیسه شول درآمد و به مدت 42 سال به عنوان
خاخام خدمت کرد.
جمعیتGreen and Sea Point کیپ تاون
جمعیت یهودی کیپ تاون به‌گونه‌ای محکم همگن است. تقریباً 80% از جمعیت یهودیان
از نواده‌های لیتوانیایی هستند. درصد مشابهی ارتدکس هستند در صورتی که مابقی
اصلاحاتی هستند. 12 کنیسه ارتدکس و دو کنیسه بهسازی شده، در کیپ تاون وجود دارد.
کنیسه بزرگ، گاردن شول، یا مجمع یهودی کیپ تاون که در سال 1905 وقف شده بود،
قدیمی‌ترین جمعیت فعال در آفریقای جنوبی است و درست در کنار اولین کنیسه واقع شده و
در حال حاضر موزه یهودیان است. گاردن شول با شیوه مصری ساخته شده و در حال حاضر بیش
از 1400 صندلی دارد. در مجموع با گاردن شول کنیسه دیگر ارتدکس که شامل
مجمع‌هایGreen and Sea Point است، بیش از 2000 نفر عضو دارد و بزرگ‌ترین کنیسه در
کل آفریقا به حساب می‌آید، کنیسه دیگر، کلارمونت است. از کنیسه‌های کوچک دیگر
می‌توان به لوباویچ و سفارادیک اشاره کرد.
حدود 80% از کودکان یهودی در مدارس روزانه ثبت‌نام شده‌اند که از دبستان تا
دبیرستان فعالیت دارد. مدرسه هرتصلیا نیز در این شهر وجود دارد، که 12 رده سنی و سه
دبستان دارد و بیشتر ارتودکس هستند.
