مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
پاییز 97
کنیسای دروازه دولت و مجتمع آموزشی روحی شاد
کلیمیان
در تهران قدیم (حدود سالهای 1260 تا 1290 خورشیدی) در محدوده‌ی خیابان سیروس
(مصطفی خمینی فعلی- محلّه یا سرچال قدیم) و در اطراف بیمارستان سپیر فعلی زندگی
می‌کردند. آنها از اوایل دهه 1290 تصمیم گرفتند تا به‌تدریج از آن منطقه مذکور خارج
و در سایر مناطق تهران سکونت نمایند. برخی در محله‌ی حسن‌آباد، برخی در خیابان شیخ
هادی و برخی دیگر در منطقه‌ی شرق تهران، که در اطراف یکی از دروازه‌های معروف شرق
تهران (دروازه دولت) و سایر محلات آن بود اسکان یافتند. لازم به ذکر است که افرادی
که در خیابان شیخ هادی ساکن نشده و به محلات شرق تهران رفتند عموماً از کلیمیان
متمکّن و متموّل آن زمان بودند.
شرحی بر محلۀ دروازه دولت
دروازه دولت یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران است که قدمت آن به سالهای دهۀ
1220 خورشیدی می-رسد، زمانی که تهران آن روز دارای 5 دروازه‌ی ورودی بوده و در
اطراف دروازه‌ها خندق و گودال‌های بزرگی ساخته بودند تا در مواقع خطر و ضرورت از
آنها جهت دفاع از حریم شهر استفاده شود.
ساخت کنیسا در محله‌ی دروازه دولت
پس از اینکه به‌تدریج کلیمیان ساکن در منطقه محله (سرچال) به سایر مناطق تهران،
به‌خصوص مناطق محدوده شرق تهران و دروازه دولت نقل مکان کردند، نیاز جدی به ساخت یک
کنیسا جهت انجام فرائض مذهبی افراد ساکن در این محدوده احساس گردید. باید خاطرنشان
کرد که در طول دهه‌ی 1310 خورشیدی به‌غیر از افراد مهاجر از منطقه خیابان سیروس و
سرچال، افراد بسیاری از همکیشان کلیمی از شهرستان‌های دیگر به‌خصوص اصفهان، کاشان و
همدان و همچنین ساکنین اطراف بازار تهران به جهت سکونت به دروازه دولت و دروازه
شمیران می‌آمدند.
این همکیشان کلیمی مکانی جهت خواندن تفیلا و نیایش مذهبی نداشتند و مجبور بودند
روزهای شبات (شنبه) و سایر ایّام هفته به خیابان سیروس و منطقه محله (خیابان مصطفی
خمینی فعلی) بروند.
در حدود سالهای 1320 تا 1322 حاج حق‌نظر تهرانی اقدام به خریداری حیاطی حدوداً به
متراژ 200 متر در منطقه دروازه دولت نمود که این حیاط در کوچه‌ای که در آن زمان
بنام «کوچه مقابل ساختمان‌های فیات» معروف بود قرار داشت (کمپانی فیات اولین شرکتی
بود که از سال 1318 خورشیدی اتوموبیل سواری وارد ایران نمود و از آن زمان اغلب
تاکسی‌های موجود در تهران از نوع اتومبیل فیات و نمایندگی آن مقابل کوچه مذکور قرار
داشت). بعدها این کوچه به نام رفعت تغییر نام داد و در سال 1335 به بن بست تبدیل و
منزل حاج حق‌نظر در انتهای بن بست واقع شد.
همکیشان کلیمی که در آن زمان در محله دروازه دولت زندگی می کردند، حاج حق‌نظر
تهرانی را فردی خوش قلب، خیرخواه و با اعتقادات مذهبی عمیق می-شناختند. بعد از مدتی
حاج حق‌نظر با مشورت افراد خیرخواه و نظر مثبت اعضای انجمن کلیمیان وقت تهران،
تصمیم گرفت که یکی از اتاق‌های جنب درب ورودی حیاط منزل مسکونی خود را که حدود 3
الی 4 پله از سطح زمین پائین-تر بود، با تغییرات فیزیکی که بعداً در ترکیب آن بوجود
آمد موقتاً به‌عنوان کنیسا مورد استفاده مذهبی عموم همکیشان قرار دهد تا آنان مجبور
نباشند در روزهای شبات و موعدیم، پیاده به محله‌های دیگری بروند.
با توجه به استقبال روزافزون مردم منطقه دروازه دولت، یک اتاق کوچک، کفاف حضور
جمعیّت زیاد همکیشان را نمی‌داد و البتّه انجمن وقت کلیمیان نیز دارای بضاعت مالی
زیادی نبود که بتواند محل مناسب و آّبرومند دیگری را خریداری کرده و تبدیل به کنیسا
نماید.
بعدها با بهتر شدن وضعیّت مالی آقای حاج حق‌نظر تهرانی، ایشان یکی از ساختمان‌ها و
حیاط ملک مجاور کنیسا را خریداری و با تغییراتی که بعداً در آن به‌وجود آورد و
تخریب دیوار حدفاصل دو ساختمان، ملک جدید را به ملک قبلی ملحق نمود و کنیسا وسیع‌تر
از گذشته شد.
با گذشت زمان و بهبود وضعیّت معیشتی مردم، در سالهای 1330 الی 1335 و سکنی گزیدن
افراد بیشتری در این منطقه (سعدی شمالی و دروازه دولت) و نزدیکی به بازار بزرگ
تهران و محل‌های کسب و کار همکیشان، به-تدریج افراد بیشتری به این منطقه نقل مکان
کردند و نیاز به وجود کنیسای بزرگتری احساس شد. بعدها کنیساهای دیگری نیز در مناطق
شرق تهران (کنیساهای پل چوبی، گرگان و باغ صبا) ساخته شد و نیاز مردم تا حدّ زیادی
به مکان مذهبی برآورده گردید. با گذشت زمان مشخص شد محل فعلی کنیسا جوابگوی جمعیت
نمازگزار جهت ادای فرائض مذهبی نیست، بطوری که در برخی مناسبت‌های دینی، برخی
نمازگزاران قادر به وارد شدن به داخل کنیسا نبوده و مجبور به برپایی چادر در محوطۀ
بیرونی کنیسا بودند.
بعدها حاج حق‌نظر تهرانی تصمیم گرفت تا خانواده‌ی خود را به محل دیگری انتقال داده
و کل اتاق‌های باقیمانده آن کنیسا را تبدیل به محل انجام فرائض مذهبی مردم همکیش
بنماید و در این رابطه با هماهنگی انجمن کلیمیان وقت تهران اقدام به خریداری یکی
دیگر از املاک مجاور کنیسای دروازه دولت نمود که این زمین نیز به ملک کنیسا افزوده
گردید.
بعدها کنیسای اصلی دروازه دولت به یک ساختمان دو طبقه تبدیل و کنیسا به طبقه دوم
منتقل و طبقۀ همکف جهت انجام امور اداری مدرسۀ روحی شاد مورد استفاده قرار گرفت.
کنیسای دروازه دولت، خاستگاه مرجعیت دینی در تهران
می‌توان کنیسای دروازه دولت را تنها مرکز و خاستگاه مرجعیت دینی کلیمیان در
تهران در طول نیم قرن گذشته دانست. شادروان جناب حاخام اوریل داویدی، مرجع فقید
کلیمیان ایران، بلافاصله پس از سکونت در محله دروازه شمیران از اواسط دهۀ
1330خورشیدی و تدریس در مدارس خاص کلیمیان تهران به‌خصوص مدارس آلیانس (اتّحاد) و
گنج دانش، به کنیسای دروازه دولت نیز رفت و آمد و جهت برگزاری مراسم تفیلا همکاری
می‌کرد. از اواخر دهۀ 1330 خورشیدی، وی، رسماً جزو معلمین عبری در کنیسای دروازه
دولت معرفی شده و انجام وظیفه نمود. ایشان از دهه 1360 تا اوایل دهۀ 1370 که
به‌عنوان مرجعیت مذهبی کلیمیان ایران شناخته شده بود، اکثر سخنرانی‌های مذهبی خود
را صرفاً در صحن کنیسای دروازه دولت انجام می‌داد، به‌طوری که در کلاس‌های مذهبی و
جلسات سخنرانی ایشان، جمعیت کثیری از کلیمیان مشتاق شرکت می‌کردند. از شاگردان
معروف و برجسته‌ی ایشان می‌توان به حاخام دکتر یونس حمامی لاله زار، رهبر مذهبی
فعلی کلیمیان ایران اشاره کرد.
همانگونه که پیشتر ذکر شد، مرحوم جناب حاخام اوریل داویدی، مرجع فقید کلیمیان ایران
از اواسط دهه 1330 خورشیدی به کنیسای دروازه دولت رفت و آمد نموده و در زمان‌های
مشخص به سخنرانی‌های مذهبی برای کلیمیان مبادرت نموده و همچنین به آموزش تورات و
مفاهیم معنوی آن به فرزندان و نونهالان جامعه کلیمی همت گماردند. ایشان جزو نخستین
افرادی بودند که لزوم تأسیس یک مدرسه را جهت امور آموزشی جامعه به‌صورت رسمی در
اوایل حضور خود در کنیسای دروازه دولت به گوش مسئولین کنیسا و نیز بزرگان جامعه و
اعضای انجمن کلیمیان وقت تهران رساندند.
با بررسی کوتاه و اجمالی در تاریخچه سکونت کلیمیان در مناطق مختلف تهران می‌توان
دریافت که قاعدتاً در هر نقطه و منطقه‌ای از تهران که نفوس جمعیتی همکیشان در آنجا
از مناطق دیگر بیشتر بوده است، مسلماً نیاز به احداث یک مکان آموزشی در مجاورت
کنیسای آن منطقه بیش از پیش احساس شده است. (من باب مثال مدارس اتحاد در مجاورت
کنیسای اتحاد واقع در محدوده میدان بهارستان، مدارس کوروش در مجاورت کنیسای کوروش
واقع در خیابان شیخ هادی، مدرسه راه دانش در مجاورت کنیسای راه دانش واقع در خیابان
یوسف آباد، مدارس موسی‌بن عمران در مجاورت کنیسای ابریشمی واقع در خیابان فلسطین
شمالی و مدرسه اتفاق در مجاورت کنیسای اتفاق واقع در خیابان انقلاب اسلامی).
ساخت
مدرسه روحی شاد
از نیمه دوم دهه 1330 خورشیدی که جمعیت کلیمیان منطقه دروازه دولت (محدوده
خیابان‌های انقلاب و سعدی جنوبی) و همچنین منطقه دروازه شمیران بیش از پیش رو به
فزونی گذاشت و به تبع آن جمعیت دانش‌آموزی کلیمیان نیز افزایش چشم‌گیری پیدا نمود،
قاعدتاً وجود یک مکان استاندارد آموزشی جهت بهره‌برداری فـــرزندان و نونهالان
جامعه کلیمی بیشتر از قبل احساس گردید.
در طول جلسات و نشست‌های متعدد (اواسط دهه 1330) تصمیم بر آن شد که آخرین فاز زمین
کلیمی به‌نام حاج حق نظر تهرانی خریداری و به ملک مذکور محلق گردیده بود و حدود 450
مترمربع مساحت داشت و جزو قسمت شرقی زمین مورد نظر بود، به ساخت یک ساختمان آموزشی
اختصاص داده شود، البته ساختمان مذکور در ابتدا فقط در یک طبقه و (فقط مقطع آموزشی
دبستان) و در قسمت شمالی زمین فوق‌الذکر احداث گردیده و بخش جنوبی آن نیز به زمین
بازی و حیاط مدرسه اختصاص یافت و مدرسه روحی شاد در مهرماه 1337 خورشیدی مورد
بهره-برداری قرار گرفت.
قابل ذکر است که مدرسه روحی شاد از اواخر دهه 1330 تا سالهای ابتدایی دهه 1340
خورشیدی فقط در دوره کلاس‌های ابتدایی یعنی اول دبستان تا ششم ابتدایی قدیم فعالیت
می‌کرد اما با تغییراتی که بعدها در نظام آموزشی کشور رخ داد و افزوده شدن دوره سه
ساله راهنمایی به نظام آموزشی، احساس نیاز به کلاس‌های بیشتری در مدرسه احساس گردید
و بعدها به‌تدریج طبقه دوم نیز با 6 کلاس به ساختمان مدرسه افزوده گردیده و ظرفیت
آن به لحاظ جمعیت دانش‌آموزی به‌مراتب نسبت به قبل بیشتر شد.
پس از انقلاب در طول 4 دهه گذشته مجتمع آموزشی روحی شاد، در چندین مورد به‌صورت
جهشی پیشرفت‌های موثری را تجربه نموده است، به‌خصوص که از نیمه دوم دهه 1370 به بعد
که آقایان ایوبی، بادینلو و علوی، مدیریت مدرسه را برعهده داشته‌اند، آموزش‌ها در
حد توانایی پایه‌ها جدول‌بندی شده و به تربیت بدنی (ورزش) بهای بیشتری داده شده و
به‌صورت کلاسه شده به اجرا در می‌آید. لازم به ذکر است که مدرسه روحی شاد 4 سال
به-طور متوالی تا سال تحصیلی 94-1393 از سوی اداره آموزش و پرورش منطقه 12 تهران
به‌عنوان واحد آموزشی نمونه برگزیده شده است.
امکانات مجتمع آموزشی روحی شاد در حال حاضر از سال تحصیلی 95-1394 با
هماهنگی کمیته فرهنگی انجمن کلیمیان تهران و اداره آموزش و پرورش منطقه 12 ، سیستم
کامپیوتری مدرسه به روز شده است. در سالهای اخیر امکانات آموزشی مجتمع روحی‌شاد
بهبود یافته است، از جمله تجهیز کتابخانه، آزمایشگاه، اتاق کامپیوتر و سمعی بصری
جهت آموزش و استفاده بیشتر دانش‌آموزان و تعمیر و بازسازی اساسی سالن کنیسای واقع
در طبقه همکف مدرسه.
یادی از مؤسسین و افراد زحمتکش و مؤثر شادروان جناب حاخام اوریل داویدی مرجع فقید
مذهبی کلیمیان ایران، بانی کنیسای دروازه دولت حاج حق نظر تهرانی، دکتر درویش، آقای
کِدری، آقای شناسا، برادران یادگار، آقای بنونی، آقای مصابند، آقای آشرشالوم، آقای
شالوم شموئلیان، آقای قالیچی، آقایان عسگرزاده و عبداله صدیق پور، آقای بنفشه، آقای
الیاهو، آقای سعیدیان، آقای موسی میرآخور، آقای حاج میرزا عبدالله داورپناه.
***
در خاتمه لازم است که از فرد فرد عزیزانی که در تهیه و نگارش این مقاله یاریگر
بنده بوده‌اند کمال تشکر و قدردانی را بنمایم. هارون یشایایی، یوسف درشانی و مهندس
لئون داورپناه (مسئولین کنیسای دروازه دولت)، مادر عزیزم (شمسی صوفر با سابقه 16
سال تدریس دروس تاریخ و ادبیات فارسی در مدرسه روحی‌شاد)، همسرم (آرزو اصفهانی با
سابقه 11 سال تدریس درس عبری پایه سوم دبستان مدرسه روحی‌شاد)، حمیدرضا بادینلو
(مدیریت سابق مجتمع آموزشی روحی‌شاد)، عادل رحیمی (معاونت مدرسه)، ایلن میشاعلیان
(مسئول انجمن اولیا و مربیان مدرسه روحی شاد).
منبع
سیر تحولات اقوام و ادیان مختلف در مشرق زمین
تألیف: دکتر عبدالحسین کیایی دیالمه
کنیسای ملاحنینا (محلّه) (بخش پایانی)
وضعیت
کنیسا پس از درگذشت ملاحنینا
مدت‌ها پس از درگذشت مرحوم ملاحنینا (بانی کنیسای ملاحنینا- محله) افراد سرشناس
و خیراندیش کلیمی تصمیماتی اتخاذ نمودند تا کنیسای مذکور بیش از پیش و بهتر از
گذشته به حیات خود ادامه دهد. حتی پس از تأسیس کنیسای حئیم در اوایل دهه 1290 شمسی
نیز به بعد، عده بسیاری از تجار، اطباء و معلمین سرشناس مدارس آلیانس و اتحاد نیز
از ادامه فعالیت کنیسای ملاحنینا حمایت کردند.
بافت سنتی و تاریخی محدوده کنیسا
محدوده‌ای که کنیسای ملاحنینا در آن احداث شده بود یکی از
سنتی‌ترین و قدیمی‌ترین مناطق و محله‌ها در بافت قدیمی و کهن ارگ قدیم تهران آن
زمان بود. گفته می‌شود کوچه‌ای که کنیسا در آن احداث شده بود در محله-ای بسیار
قدیمی به نام «سرچَمبَک» که بعدها به‌نام سرجنبونک معروف شد قرار داشت و آن کوچه
بعدها نیز به نام‌های کوچه تقوی (شهید مرادی فعلی) تغییر نام داد. کنیسای ملاحنینا
در نزد ساکنین ادیان دیگر محله مذکور نیز از احترام خاصی برخوردار بوده است.
تغییر وضعیت کوچه سرجنبونک
تحقیقات محلی حاکی از آن است که کوچه (تقوی - شهید مرادی فعلی) در محله قدیمی
سرچمبک تا حدود نیمه اول دهه 1300 خورشیدی به شکل بن بست واقع بوده است و در طرفین
بن بست دو باب انبار مربوط به مغازه‌های سر کوچه‌ی مذکور وجود داشته است. قابل ذکر
است که تشکیلات آن روزگار بلدیه تهران (شهرداری) به صورت امروزی نبوده است و اهالی
داخل کوچه تقوی از پشت
بن‌بست جهت کسب و کار و رفت و آمد به خیابان سیروس (مصطفی خمینی) دچار مشکلات
عدیده‌ای بودند چون هر روز صبح می‌بایست از سمت شرق به خیابان خیام راه می‌یافتند و
مسیر زیادی را طی می‌کردند و مجدداً باز می‌گشتند. نهایتاً کار به‌جایی رسید که از
طریق امام جماعت مسجد محّله چهار راه سیروس، استشهادنامه‌ای تنظیم شد و به امضاء
عده کثیری از اهالی محلۀ سرچمبک و اطراف رسید و به اداره بلدیه وقت برده شد و حدود
6 الی 7 ماه طول کشید تا به مرحله انجام برسد. دو باب انباری مربوط به مغازه‌های
سرکوچه تقوی توسط بلدیه خریداری، تخریب و بن‌بست مذکور در نیمه دوم سال 1306
خورشیدی از حالت بن‌بست خارج و به کوچه تبدیل شد.
با توجه به این که زمین کانون خیرخواه (درمانگاه دکتر سپیر) و کنیسای قدیم ملاحنینا
در مجاورت یکدیگر در انتهای بن‌بست واقع گردیده بودند این قضیه باعث شد تا این دو
ملک از یکدیگر منفصل گردیده و در مجاورت یکدیگر واقع شوند.
ارتباط سرنوشت کنیسای ملاحنینا و بیمارستان سپیر
در اواخر اردیبهشت ماه 1321 شمسی، جمعی از خیرین و معتمدین جامعه یهودی ایران
با کمک چند نفر پزشک یهودی متعهد از جمله دکتر رحیم کهن، دکتر اخترزاد و شادروان
دکتر روح‌الله سپیر که از فارغ‌التحصیلان ممتاز رشته پزشکی دانشکده پزشکی دانشگاه
تهران بود، درمانگاه کوچکی در قسمت حیاط کنیسای ملاحنینا در ضلع شرقی محلۀ سنتی
کلیمیان تهران در بخش عودلاجان و در حاشیه خیابان سیروس (مصطفی خمینی فعلی) که به
تازگی احداث شده بود برپا نمودند.
اولین کلنگ ساختمان درمانگاه کانون خیرخواه در محل کنیسای ملاحنینا (در زمین مجاور
کنیسا) که توسط شخصی بنام فرانک عینی در اختیار کانون خیرخواه گذاشته شده بود بر
زمین زده شد (لازم به ذکر است که ملک کنیسای ملاحنینای قدیم در حال حاضر قسمت
اورژانس بیمارستان دکتر سپیر فعلی می‌باشد).
دکتر روح‌الله سپیر، مشهور در درمانگاه - محبوب در کنیسا
در مدت کوتاهی که دکتر سپیر در درمانگاه کانون خیرخواه فعالیت می‌کرد، در
زمان‌های انجام فریضه‌ی نماز (تفیلا) نیز در اکثر اوقات، در کنیسای ملاحنینا حضور
می‌یافت و به عنوان شالیح صیبور (پیشنماز) انجام وظیفه می‌نمود. این موضوع باعث شده
بود که در میان جماعت کنیسا و اعضای درمانگاه از محبوبیت خاصی برخوردار گردد.
دکتر روح‌الله سپیر در حدود یکسال فعالیت صادقانه و خدمت رسانی پزشکی و درمانی به
جامعه کلیمیان آن زمان، متأسفانه با همه‌گیر شدن بیماری تیفوس در اوایل سال 1322 در
محله کلیمیان تهران (منطقه سیروس)، دچار بیماری شد و در 16 اردیبهشت ماه 1322 شمسی
(مطابق با اول ماه ایار عبری) بدرود حیات گفت. روانش شاد باد.
نقش خانواده‌ی درخشان (خادمین کنیسای ملا حنینا)
از ابتدای دهه 1330 خورشیدی، شخصی از بزرگ خاندان درخشان به نام یوسف درخشان،
تولیت کنیسای ملا حنینا را به‌عهده داشت که در تاریخ 20 آذرماه 1373 خورشیدی درگذشت
و از آن تاریخ تا به حال برادر وی (نورالله درخشان) به همراه خانواده و فرزندان خود
مسئولیت و خدمتگزاری کنیسا را برعهده دارد. امید که جامعه‌ی کلیمیان بیش از پیش
نگاهبان کنیسای ملاحنینا (این میراث کهن جامعۀ کلیمیان) باشد.
یادی از زحمتکشان و افراد خدمتگزار کنیسای ملا حنینا و بیمارستان کانون خیرخواه
(دکتر سپیر)
استاد عزیزاله بنایان معمار- روح الله رخسار- حبیب الها میکائیل- یوسف درخشان -
شکرالله ایمره - حبیب الله درویش پور- دائی یعقوب مصابند - خلیل دردشتی - دکتر یوسف
پیروزیان - الیاس اسحاقیان - حاج حزقیا نهورایی - حاج یشوعا یادگار - دکتر شکر الله
مطلوبیان - دکتر ناصر اخترزاد - دکتر رحیم کهن - شعبان شمس – دکتر روح الله سپیر -
مهندس بنجامین نهورائی - اختر شیرازی - لقمان میکائیل - نعمت الله گبای - شکرالله
شناسا و افراد دیگری که در این مقال نمی‌گنجند.
پایان سخن
در پایان تشکر و سپاس فراوان از تمامی عزیزانی که در نگارش و ثبت این مقاله
یاریگر بنده بوده‌اند: هارون یشایایی- دکتر سلیمان کهن صدق - خانواده درخشان-
نورالله درخشان (تولیت کنیسای ملاحنینا) - سامان درخشان و با تشکر فراوان از کسبه
بازار فرش ابریشم (چهارراه سیروس)
منابع
1. گزارش یک دوران (هارون یشایایی)
2. محله کلیمیان تهران ( ناصر تکمیل همایون)
3. تقویم چهارگانه ادیان توحیدی (دکتر سلیمان‌کهن صدق)
مقاله های مربوط:
