مهندس مهران ملک
کارشناس معماری
بهار 1396
بررسی‌هایی
که در تاریخچه سکونت کلیمیان در ایران انجام شده است حاکی از آن است که اولین
گروههای کلیمیانی که در ایران و بخصوص درتهران زندگی میکردهاند، همواره بدنبال
مکان‌هایی برای عبادت به‌درگاه پروردگار خود بوده‌اند و بطور کلی می‌توان گفت، که
از اواخر سلسله قاجاریه در ایران بناهای اولیه کنیساها در تهران شکل گرفت.
در حدود 110 تا 115 سال پیش، کلیمیان در قسمت عودلاجان تهران که در حوالی خیابان
سیروس و اطراف بیمارستان سپیر در ناحیه سرپولک و سه راه دونگی می‌باشد، ساکن بودند
که در حال حاضر بازارچه ای به همین نام (روبروی بازار آهنگران در منطقه بازار
تهران) توسط شهرداری و سازمان میراث فرهنگی مورد احیاء و بازسازی کامل قرار گرفته
است. گفته می شود که در آن دوران هیچ خانواده کلیمی خارج از آن محدوده که در منطقه
ارگ قدیم تهران واقع شده بود سکنی نمیگزید. ناگفته نماند که در آن زمان کلیمیان
بیشتر به جهت رعایت و حفظ امنیت خودشان در یک منطقه مشخص ساکن بوده و از زندگی
بصورت پراکنده اجتناب میکردهاند.
1- کلیمیان ایران، لفظ کِنیسا را به جای کنیسه استفاده می‌کنند.
چگونگی پیدایش و شرح حال کنیسا حئیم تهران
بین سال‌های 1285 تا 1290 خورشیدی، 2 نفر از افراد سرشناس کلیمی به نام‌های اسحق
مردخای (اسحق مرادف) و اسحق صدق به جهت تجارت به اروپا رفته بودند و با مشاهده
آزادی بیشتر یهودیان در اروپا در مراجعات بعدی خود به تهران، جرأت کردند که در خارج
از محله یهودی نشین، قطعه زمینی خریداری کنند که هر کدام نزدیک به 1000 مترمربع
مساحت داشت، به امید آن که یهودیان آن زمان از تنها محله یهودی نشین خارج شوند. از
آن پس به تدریج کلیمیان جرأت پیدا کردند به محدوده خیابان‌های حافظ، شیخ هادی و
اطراف میدان حسن‌آباد بروند.
در سال 1291 خورشیدی زمین کنیسای حئیم خریداری شد و پس از آن با جمع آوری کمکهای
مالی مردم در ابتدا دورتا دور زمین مذکور را دیوارکشی کردند سپس کنیسای کوچکی که در
واقع اطاقی به ابعاد حدود 4 در 7 متر بیشتر نبود ساختند. در فاصله کوتاهی از ساخت
این اطاق مشخص شد که این اطاق جوابگوی جمعیت زیاد مردم جهت انجام فرائض مذهبی
(تفیلا) نیست.
در سال 1292 خورشیدی کنیسای کنونی ساخته شد و کنیسای کوچک را تخریب کردند. کار
معماری کنیسا را در آن زمان استاد عزیزاله بنایان یگانه مهندس کلیمیان در آن زمان
برعهده داشت. در جمع‌آوری هزینه های مربوط به کنیسا می توان از حاج بنیامین اصیل
مازندرانی نام برد که در انجام این امر مهم نقش اساسی برعهده داشت.
مسیر دسترسی به کنیسای حئیم
کنیسای حئیم در منطقه 12 شهرداری تهران در خیابان 30 تیر واقع می باشد که در تاریخ
23/7/1384 به شماره 13566 توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.
وجه تسمیه بنا
کلمه حئیم در زبان عبری به معنای «زندگان» یا «زندگی» می باشد. باید خاطرنشان کرد
که در ابتدا کنیسا به اسم حسن آباد معروف بود و مردم کنیسا را با اسم کنیسای حسن
آباد میشناختند. در حدود 50 سال قبل به لحاظ استفاده مکرر از این کنیسا و رفت و
آمد زیادی که به آن صورت میگرفت به اسم «حئیم» معروف شد و رسماً به این نام
نامگذاری گردید. (لازم به ذکر است که این نام ارتباطی با نام شخص خاصی ندارد).
کنیسای کوچک یا کنیسای لهستانی
در اواسط جنگ جهانی دوم با پیشروی ارتش آلمان نازی در کشورهای اروپایی و به دنبال
فرار یهودیان از قاره اروپا، عده‌ای از آنان به ایران آمده و برخی به زیرزمین این
کنیسا پناه آوردند و به دلیل ازدحام و جمعیت زیاد مردم در کنار کنیسای اصلی، کنیسای
کوچکتری بنا شد که بعدها به کنیسای لهستانی (یا اشکنازی) معروف گردید.
شرح فضاهای کنیسا حئیم بطور اختصار
ورودی کنیسای حئیم|
از آنجائیکه ورودی، رابط میان یک مکان مقدس و فضای غیرمقدس به شمار میرود، از
اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ورودی کنیسا دارای 7 پله بوده که به هشتی راه پیدا
می‌کند. یکی از اصول طراحی و ساماندهی کنیساها در ایران، گذشته از فرهنگ ایرانیان،
اصل درونگرایی است، بدین‌گونه که اصل، درون ساختمان است و دیوارهای بیرونی بسیار
ساده و آرایش نشده رها میشوند. از اصول دیگر ساماندهی کنیساها محورگرایی و
مرکزگرایی است بدین معنی که نقاط واقع در مرکز کنیسا کانون توجه است و تمامی اجزا و
عناصر واقع در کنیسا به سمت آن آرایش مییابند که همانا قسمت میشکان میبـاشد که به
لـحاظ مذهبی از اهمیـت خـــاصی
برخوردار است.
اصل محورگرایی فضای داخلی کنیسا حئیم نیز به مانند سایر فضاها در کنیساهای ایران در
راستای شرقی – غربی (به سمت غرب) یعنی به سمت مغرب که جایگاه نگهداری تورات مقدس
(هخال) بوده و دارای پلانی مستطیلی شکل می‌باشد. در قسمت زیرزمین کنیسای اصلی
محوطه‌ای است نسبتاً بزرگ که از بخشی از آن به عنوان آب انبار تا سال 1355 استفاده
می‌شد و بخش دیگر آن دارای چندین انباری می‌باشد که در نیم قرن گذشته گاهی به عنوان
محل سکونت مهاجرین جنگ‌زده از آن استفاده شده است. سقف کنیسا بهره گرفته است از سبک
معماری عصر قاجار که به شکل 8 ضلعی منتظم (زنبوره‌ای – مقرنس) ساخته شده است.
جایگاه
تورات مقدس (هخال)
جایگاه تورات مقدس که در دین یهود از آن به عنوان «هخال» نام برده میشود، در منتهی
الیه ضلع غربی سالن کنیسای اصلی واقع شده است که با پرده زرشکی رنگی مزین به این
دعا که به زبان عبری می‌باشد آراسته شده است:
«پدرما، پادشاه اجداد ما، دروازههای آسمان را برایمان بگشا تا که تفیلا بخوانیم به
درگاه تو».
لازم به ذکر است که پرده هخال سالن اصلی کنیسا حئیم درسال 1335 توسط مراد اَریه
نماینده وقت کلیمیان ایران در مجلس شورای ملی به کنیسا اهدا گردیده است.
جایگاه نشیمن بانوان و جایگاه های خانوادگی
قسمت بانوان در یک نیم طبقه با ظرفیت 60 نفر در ضلع شرقی کنیسا واقع شده که از راه
پله‌ای در ضلع جنوبی (هشتی) می‌توان به آن راه یافت. لازم به ذکر است که در حال
حاضر به دلیل کاهش چشمگیر افراد کنیسا از آن استفادهای نمیشود.
جایگاه نشیمن آقایان
از ضلع غربی هشتی کنیسا وارد سالن اصلی کنیسا شده که محل تفیلای آقایان می‌باشد.
این سالن با فرش دستباف مفروش بوده و در حال حاضر تعداد 141 صندلی چوبی در اطراف
جایگاه شالیج صیبور (میشکان) چیده شده است.
تزئینات داخلی کنیسا حئیم
تزئینات مرسوم در کنیساها نسبت به کلیساهای مسیحی زیاد نیست و دربرگیرنده چند نماد
محدود می‌باشد که ریشه در باورها و اعتقادات مذهبی کلیمیان در داخل ایران دارد.
بیشتر تزئینات این کنیسا در قسمت بالا و اطراف هخال می‌باشد که قسمت اعظم آن را
گچبری تشکیل میدهد که نقوش بکار رفته در آن عبارتند از نقوش گیاهی (از جمله خوشه
انگور)، نقوش هندسی، هفت شمع (منورا). از دیگر تزئینات هخال، آئینه کاری
می‌باشد که با گچبری آمیخته شده است.
کلام آخر
می‌توان گفت از آنجا که چون کنیساها ریشه در اعتقادات مذهبی و باورهای دینی یهودیان
دارند،بنابراین شایسته است که همواره در شناخت، حفظ و احیای هرچه بیشتر این
مکانهای مقدس بیش از پیش کوشا باشیم.
در پایان، این مقاله را تقدیم میکنم به روان پاک پدر بزرگوارم «عنایت اله ملک» که
قریب به 18 سال جزو افراد ثابت کنیسای حئیم بودند و سپاس فراوان از آلبرت صدق
(مسئول کنیسای حئیم) که بنده را در تهیه و نگارش این مقاله یاری و مساعدت فراوان
نمود. <
منابع:
- شرحی بر ابعاد هندسی و معماری بناهای مذهبی در ایران (نوشته: مهندس فریدون
تولانژاد)
- معابد ادیان جهان در یک نگاه (نوشته ریچارد جونز- ترجمه : مهندس سهیلا محمودی
فرد)
مقاله های مربوط:
